Krasoblog: Αρχαιοκαπηλία ~ Η αρπαγή της Ιστορίας

Από τη Θεσσαλονίκη, όπου ήρθε στο φως, τα χρόνια της Κατοχής, μεταφέρθηκε παράνομα από τους ναζί στη Γερμανία, στο μουσείο του Χίτλερ, στοιβάχτηκε μαζί με χιλιάδες άλλα λεηλατημένα έργα τέχνης σε αυστριακό... αλατωρυχείο και σώθηκε σχεδόν από θαύμα, για να επιστρέψει ανέπαφη στην πατρίδα της: η Ηρακλειώτισσα, ρωμαϊκό άγαλμα του 2ου αιώνα μ.Χ., είναι η πρώτη ελληνική αρχαιότητα που επαναπατρίστηκε επίσημα το 1947.

Τη συγκλονιστική περιπέτειά της, μαζί με άλλες περιπέτειες παράνομα διακινηθέντων αρχαίων αντικειμένων, παρουσιάζει μία μεγάλη έκθεση που θα φιλοξενήσει το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης:

Πρόκειται για την έκθεση με τίτλο «Αρχαιοκαπηλία τέλος» που οργανώνει το Αρχαιολογικό Μουσείο σε συνεργασία με τη Διεύθυνση Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών του ΥΠΠΟΤ. Από τις 8 Απριλίου ώς τις 30 Σεπτεμβρίου θα φιλοξενηθούν στους χώρους του μουσείου 170 αρχαιότητες -στη συντριπτική πλειονότητα προϊόντα αρχαιοκαπηλικής δράσης που κατασχέθηκαν στη Μακεδονία. Ανάμεσά τους, 101 αντικείμενα πρόσφατης αρχαιοκαπηλίας από τη Μακεδονία, τα οποία προέρχονται πιθανόν από αρχαϊκό νεκροταφείο, πέντε κυκλαδικά ειδώλια από τις συλλογές του ΑΜΘ, μια μακεδονική χάλκινη ασπίδα, ένα άγαλμα ιματιοφόρου και 56 κατασχεμένα χρυσά νομίσματα από την ΙΣΤ' ΕΠΚΑ. Η παρουσίασή τους αυτή αναδεικνύει το τεράστιο ζήτημα του παράνομου εμπορίου αρχαιοτήτων και την ανάγκη για ευαισθητοποίηση του κοινού σχετικά με τη διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονομιάς. Την επιμέλεια και το συντονισμό της έκθεσης είχαν η διευθύντρια του ΑΜΘ, Πολυξένη Βελένη, και η υπεύθυνη του τμήματος εκθέσεων, Λιάνα Στεφανή.

Αντίθετα με ό,τι θα υπέθετε κανείς, ελάχιστες εκθέσεις ανάλογου περιεχομένου έχουν οργανωθεί στην Ελλάδα: το 2006 έγινε η έκθεση «Η Κλοπή της Ιστορίας» στο Μουσείο Μπενάκη, στην Αθήνα, και το 2008 η έκθεση «Νόστοι» στο Νέο Μουσείο Ακρόπολης.

Τα δύο στεφάνια

Κάτι που ίσως λίγοι κατανοούν είναι ότι η αρχαιοκαπηλική δράση οδηγεί στην απώλεια της γνώσης. Αποκομμένα από το αρχαιολογικό τους πλαίσιο, τα προϊόντα λαθρανασκαφής ελάχιστα μπορούν να προσφέρουν στην ιστορική γνώση, γίνονται «βουβά αντικείμενα», όπως λένε οι ειδικοί. Ενα τέτοιο «βουβό αντικείμενο» είναι το χρυσό μακεδονικό στεφάνι μυρτιάς, προϊόν λαθρανασκαφής, που επαναπατρίστηκε στο ΑΜΘ από το αμερικανικό μουσείο Γκετί. Στην έκθεση το στεφάνι, που απέκτησε παράνομα το 1998 το Γκετί, παρουσιάζεται δίπλα στο χρυσό στεφάνι βελανιδιάς από την ανασκαφή του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης στη Βεργίνα. Οι ιστορικές πληροφορίες που προσφέρει το πρώτο είναι ελάχιστες σε σύγκριση με το εύρημα της Βεργίνας. Η συγκριτική παρουσίαση των δύο στεφανιών καθιστά στον επισκέπτη σαφές με την πρώτη ματιά πώς απογυμνώνονται τα αντικείμενα, όταν απουσιάζει το αρχαιολογικό πλαίσιο αποκάλυψής τους.

«Στόχος μας είναι να παρουσιάσουμε τα αρχαία αντικείμενα που ουσιαστικά δεν έχουν παρελθόν», εξηγεί στον «ΑτΚ» η αρχαιολόγος του ΑΜΘ, Ουρανία Πάλλη, που συμμετείχε στην ομάδα για την οργάνωση της έκθεσης. «Για το στεφάνι του Γκετί, μπορούμε μόνο μορφολογικά να πούμε ότι είναι εξαιρετικό δείγμα κατεργασίας χρυσού και σχεδόν τίποτα παραπάνω. Αντίθετα, το μοναδικό ανασκαφικό αντικείμενο της έκθεσης, το στεφάνι της Βεργίνας, δίνει πλήθος πληροφοριών: προέρχεται από τάφο, υπάρχει χρονολόγηση, ξέρουμε τα συνευρήματά του, έχουν γίνει υποθέσεις για το σε ποιον ανήκει. Οταν ένα αντικείμενο αποσπάται από το context, το ευρύτερο σύνολό του, χάνουμε το μεγαλύτερο μέρος των πληροφοριών που θα μπορούσε να δώσει. Θέλουμε να δείξουμε στον κόσμο ότι αυτό που χάνουμε είναι όχι μόνο το επιστημονικό κομμάτι αλλά ένα κομμάτι ολόκληρο της Ιστορίας. Το στεφάνι του Γκετί μπορεί να επέστρεψε, όμως η γνώση γι' αυτό παραμένει χαμένη».

Φαινόμενο διαχρονικό, η αρχαιοκαπηλία έρχεται σήμερα τρίτη στην κατάταξη των πιο κερδοφόρων μορφών παράνομης δραστηριότητας μετά το εμπόριο όπλων και ναρκωτικών. Τεράστια χρηματικά ποσά διακινούνται ετησίως μέσω της παράνομης διακίνησης αρχαιοτήτων. Στην έκθεση θα δίνονται πληροφορίες για τη νέα ακμάζουσα διακίνηση αρχαιοτήτων μέσω διαδικτύου, καθώς και για τους τρόπους προστασίας των αρχαιοτήτων (τεκμηρίωση της πολιτιστικής κληρονομιάς, εφαρμογή των κωδίκων δεοντολογίας από αρχαιοπώλες, συλλέκτες και μουσεία, εφαρμογή του διεθνούς νομικού πλαισίου).

Η περιπέτεια της Ηρακλειώτισσας

Το Μάρτιο του 1944, στην πλατεία Δικαστηρίων στη Θεσσαλονίκη, σε εργασίες κατασκευής ορυγμάτων από τις γερμανικές δυνάμεις κατοχής, εντοπίστηκε τυχαία, ανέπαφο, ένα γυναικείο άγαλμα. Η Ηρακλειώτισσα παριστάνει μια εξέχουσα γυναικεία προσωπικότητα της Θεσσαλονίκης, την οποία προφανώς η πόλη θέλησε να τιμήσει στήνοντας το άγαλμά της στη θέση του Ωδείου, στη Ρωμαϊκή Αγορά, γύρω στο 200 μ.Χ.

Στις 6 Απριλίου, οι Γερμανοί παρέδωσαν το άγαλμα στον έφορο αρχαιοτήτων Στυλιανό Πελεκανίδη για φύλαξη στην αρχαιολογική συλλογή της Ροτόντας. Λίγες μέρες αργότερα, στις 31 Μαΐου, ένοπλοι Γερμανοί στρατιώτες, με το πρόσχημα της προστασίας από αεροπορικές επιθέσεις και παρά τις διαμαρτυρίες του Πελεκανίδη, απέσπασαν το άγαλμα, το οποίο μεταφέρθηκε αρχικά στο προσωπικό μουσείο του Χίτλερ και στη συνέχεια στη βίλα του Γκέμπελς.

Μετά το τέλος του πολέμου, το άγαλμα εντοπίστηκε μαζί με χιλιάδες έργα τέχνης από ολόκληρη την Ευρώπη σε αλατωρυχείο στο Bad Aussee της Αυστρίας και επιστράφηκε στην Ελλάδα το 1947. Αυτός υπήρξε ο πρώτος καταγεγραμμένος επαναπατρισμός ελληνικής αρχαιότητας, πολύ πριν από τη σύναψη, το 1954, της Διεθνούς Σύμβασης της Χάγης, που αποτέλεσε ορόσημο για την προστασία των πολιτιστικών αγαθών σε περίπτωση ένοπλης σύρραξης.

Στην έκθεση παρουσιάζονται έγγραφα και φωτογραφίες που αποκαλύπτουν το χρονικό του πρώτου αυτού επαναπατρισμού ελληνικής αρχαιότητας.

Οι Κυκλάδες αποτελούν τον πιο άγρια λεηλατημένο τόπο στην Ελλάδα. Από τα πάνω από 1.600 γνωστά κυκλαδικά ειδώλια σε όλο τον κόσμο, μόνο τα 143 έχει φέρει στο φως σκαπάνη αρχαιολόγου. Υπολογίζεται ότι μέχρι σήμερα στις Κυκλάδες έχουν συληθεί περισσότεροι από 12.000 αρχαίοι τάφοι. Οι λαθρανασκαφές κατέστρεψαν ανεπανόρθωτα τα επιστημονικά δεδομένα, με αποτέλεσμα να είναι εξαιρετικά δύσκολη μια ερμηνεία για τον πολιτισμό των Κυκλάδων της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού, αλλά και η ερμηνευτική προσέγγιση των κυκλαδικών ειδωλίων. Στην έκθεση θα παρουσιαστούν κυκλαδικά ειδώλια που κατασχέθηκαν στη Βόρεια Ελλάδα το 1969. Στη ίδια ενότητα θα παρουσιαστεί και το πρόβλημα της λεηλασίας του πολιτιστικού πλούτου των ελληνικών θαλασσών.

Διεθνείς συμβάσεις

Τα πολιτιστικά αγαθά κάθε χώρας αποτελούν ταυτόχρονα συστατικά του πολιτισμού ολόκληρης της ανθρωπότητας. Η σημασία και η οικουμενικότητα της πολιτιστικής κληρονομιάς ενεργοποίησε τη διεθνή κοινότητα, ιδιαίτερα τη μεταπολεμική περίοδο, προς την κατεύθυνση της δημιουργίας ενός διεθνούς νομικού συστήματος για την προστασία της.

Την έκθεση «Αρχαιοκαπηλία τέλος» πλαισιώνουν αναφορές στις Διεθνείς Συμβάσεις της Χάγης και της UNESCO. Η Διεθνής Σύμβαση της Χάγης για την προστασία των πολιτιστικών αγαθών σε περίπτωση ένοπλης σύρραξης υπογράφηκε το 1954, ενώ η Σύμβαση της UNESCO (1970) έβαλε φραγμό στο ανεξέλεγκτο εμπόριο λεηλατημένων αρχαιοτήτων, απαγορεύοντας οποιαδήποτε αγορά αντικειμένων αμφισβητούμενης ή άγνωστης προέλευσης.

Παιχνίδι ρόλων και ντοκιμαντέρ

Στο πλαίσιο της έκθεσης, το τμήμα εκπαιδευτικών προγραμμάτων του ΑΜΘ, σε συνεργασία με τη δημιουργική ομάδα Gamecraft, δημιουργεί ένα μυστηριώδες παιχνίδι ρόλων (role playing game). Οι συμμετέχοντες αναλαμβάνουν το ρόλο φανταστικών χαρακτήρων και μέσω συνεργασίας δημιουργούν ιστορίες.

Κατά τη διάρκεια της έκθεσης, θα προβάλλονται τα ντοκιμαντέρ «Το κύκλωμα» (2005), των Ανδρέα Αποστολίδη και Νικόλα Ζηργάνου, μια αποκαλυπτική ματιά στο παράνομο εμπόριο ελληνικών αρχαιοτήτων από το 19ο αιώνα έως σήμερα, και «Οι τυμβωρύχοι των Θεών» (2008) του Νικόλα Ζηργάνου, συμπαραγωγή επτά ευρωπαϊκών χωρών.

Επαναπατρισμοί 2009 – 2012

Πάνω από 150 αρχαία αντικείμενα επαναπατρίστηκαν την τελευταία τριετία, σύμφωνα με στοιχεία της Διεύθυνσης Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικής Κληρονομιάς του ΥΠΠΟΤ, που συστάθηκε το 2008.

2009: πάνω από 97 αντικείμενα, μεταξύ των οποίων νομίσματα (5ος – 2ος αι. π.Χ.), χάλκινα και πήλινα αγγεία της ύστερης κλασικής περιόδου.

2010: είκοσι εννέα αντικείμενα, μεταξύ των οποίων τμήματα τοιχογραφιών (13ος – 16ος αι. μ.Χ.), αργυρά νομίσματα (520-500 π.Χ.) και ανθρωπολογικό οστεολογικό υλικό της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού από νεκροταφείο στο Τσέπι (Μαραθώνας). Επιστράφηκαν από το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας στη Βιέννη.

2011: δεκαεπτά αντικείμενα, μεταξύ των οποίων φορητή εικόνα (14ος αι. μ.Χ.) και μαρμάρινο αρχιτεκτονικό θραύσμα (4ου αι. π.Χ.).

2012: δεκαπέντε αντικείμενα, μεταξύ των οποίων φορητές εικόνες (17ος – 19ος αι. μ.Χ.), πρωτογεωμετρική οινοχόη, τμήμα επιτύμβιου αναγλύφου που συνανήκει με θραύσμα του Μουσείου Κανελλοπούλου (τέλη 5ου αι. π.Χ.) και ενεπίγραφη στήλη από το Θορικό, στη ΝΑ Αττική (430 – 420 π.Χ.). Επιστράφηκαν από το μουσείο Γκετί.

Η έκθεση «Αρχαιοκαπηλία τέλος» συνδιοργανώνεται από το ΑΜΘ και τη Διεύθυνση Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών και συμμετέχουν με το δανεισμό αρχαίων αντικειμένων και αρχειακού υλικού η πανεπιστημιακή ανασκαφή του ΑΠΘ στη Βεργίνα, η ΙΣΤ' και η ΙΖ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων.

ΤΗΣ ΧΡΥΣΑΣ ΝΑΝΟΥ