Η δόξα του Αλέξανδρου στο Βυζάντιο

Αιώνες αφότου πέθανε ο Μέγας Αλέξανδρος, συνέχισε να ζει. Κατά την υπερχιλιετή διαδρομή της βυζαντινής αυτοκρατορίας ο θρύλος του Μακεδόνα στρατηλάτη διατηρήθηκε ανέπαφος, έφτασε να αποκαλείται «κοσμοκράτωρ», να θεωρείται άγιος και να αποτελεί πρότυπο για τους βασιλείς.

Ο θρίαμβος και η δόξα του Αλεξάνδρου αναπαρίστανται με τον πιο εντυπωσιακό και απρόσμενο τρόπο στην εικόνα του ως αναληπτόμενου στους ουρανούς σε αριστουργήματα της βυζαντινής τέχνης.

Το πέρασμα του Μεγάλου Αλεξάνδρου στο μύθο και το θρύλο, καθώς και τη λειτουργία του ως πρότυπου για τους αυτοκράτορες στο Βυζάντιο ανέπτυξε η διευθύντρια του Ευρωπαϊκού Κέντρου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων, Αναστασία Τούρτα, σε εισήγησή της στο διεθνές επιστημονικό συνέδριο που έγινε στο Πολιτιστικό Κέντρο του δήμου Νάουσας (αρχαία Μίεζα) με τίτλο «Ανακαλύπτοντας τον κόσμο του Μεγάλου Αλεξάνδρου». Το συνέδριο διοργανώθηκε από τη ΙΖ' ΕΠΚΑ με τη συμμετοχή ειδικών από όλο τον κόσμο.

Καίρια συμβολή στη διαμόρφωση του θρύλου του Μακεδόνα στρατηλάτη είχε το «Μυθιστόρημα του Αλεξάνδρου», δημοφιλές κατά την ύστερη αρχαιότητα, τους μεσαιωνικούς και τους νεότερους χρόνους, που διασώζεται σε διάφορες παραλλαγές κυρίως σε ελληνικά χειρόγραφα αλλά και σε άλλες γλώσσες. Πρόκειται για διάφορες ιστορίες γραμμένες μεταξύ 3ου αι π. Χ. και 3ου αι. μ.Χ. που αποτέλεσαν τον πυρήνα μίας φανταστικής διήγησης της ζωής του Αλεξάνδρου, αγνώστου συγγραφέα (καθιερώθηκε να αποκαλείται Ψευδο - Καλλισθένης). «Η τεράστια διάδοσή του σε Ανατολή και Δύση πιστοποιείται από το γεγονός ότι μεταφράστηκε σε 24 γλώσσες, πρώτα στα λατινικά, στα συριακά, στα αρμένικα, στα αιθιοπικά, στα κοπτικά, στα εβραϊκά και στα περσικά και αργότερα στα αραβικά, στα ρωσικά, στα ινδικά, στα τουρκικά, στα προβηγκιανά, στα σερβικά, στα γερμανικά, στα αγγλικά, στα σουηδικά και άλλα, ακόμη και στη διάλεκτο της Ιάβας. Εννοείται πως όλες αυτές οι μεταφράσεις και οι ποικίλες παραλλαγές δεν έμειναν πιστές στο πρωτότυπο. Διότι ο κάθε λαός επένδυσε στο πρόσωπο του Αλεξάνδρου το ιδεώδες πρότυπο που είχε πλάσει καθιστώντας τον έτσι παγκόσμιο ήρωα», σημειώνει η κ. Τούρτα.

Στο Μεσαίωνα το «Μυθιστόρημα του Αλεξάνδρου» υπήρξε το πιο πολυδιαβασμένο μη θεολογικό κείμενο. «Οι βυζαντινοί χρησιμοποίησαν το κείμενο του μυθιστορήματος με μεγάλη ελευθερία και ο κάθε διασκευαστής συνδύαζε, αφαιρούσε και προσέθετε νέα στοιχεία στο δικό του χειρόγραφο, προφανώς ανταποκρινόμενος στις περιστάσεις και στις προσδοκίες των ανθρώπων του καιρού του», παρατηρεί η κ. Τούρτα.

Τους πρώτους αιώνες της βυζαντινής αυτοκρατορίας διαμορφώθηκε η εικόνα του Αλεξάνδρου ως πρότυπου καλού βασιλέως, δηλαδή κυνηγού, πολεμιστή και κυβερνήτη. Ο Αλέξανδρος στις πρωιμότερες βυζαντινές απεικονίσεις του και κατ' αντιστοιχία οι αυτοκράτορες αυτής της περιόδου παριστάνονται σε σκηνές κυνηγιού. Σταδιακά διαμορφώθηκε η εικόνα του Αλεξάνδρου κοσμοκράτορα που συνάπτεται με την πολιτική θεωρία των βυζαντινών για την οικουμενικότητα της χριστιανικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας της Ανατολής.

Η ανάκτηση εδαφών από τη μακεδονική δυναστεία και η σύντομη αισιόδοξη περίοδος των Κομνηνών (11ος - 12ος αι.) ανανέωσαν την ιδεολογία της παγκοσμιότητας του Βυζαντίου. Αυτοκράτορες όπως ο Αλέξιος Κομνηνός και ο Ιωάννης Β΄ Κομνηνός είχαν ως πρότυπο τον Αλέξανδρο.

Στην περίοδο αυτή χρονολογούνται και οι πρώτες εικονογραφήσεις της ανάληψης του Αλεξάνδρου, που υπαινίσσονταν τα υπερφυσικά προσόντα του ιδανικού βασιλέως. «Η Ανάληψη του Αλεξάνδρου στο Βυζάντιο απεικονίστηκε σε ποικιλία έργων: σε κοσμήματα, μολύβδινες σφραγίδες, πήλινα εφυαλωμένα αγγεία, λειτουργικά ριπίδια, πολυτελή σκεύη και μαρμάρινες ανάγλυφες πλάκες, οι οποίες διακοσμούσαν τις εξωτερικές όψεις ναών, όπως αυτή που εντοιχίστηκε στη Β. πλευρά της Βασιλικής του Αγίου Μάρκου στη Βενετία, λάφυρο των Λατίνων από την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης το 1204. Στα έργα αυτά ο Αλέξανδρος παριστάνεται ως βυζαντινός αυτοκράτορας με αυτοκρατορικό λώρο, κολλητές χειρίδες και στέμμα, συχνά ημισφαιρικό, το γνωστό ως καμηλαύκιον», εξηγεί η κ. Τούρτα.

Από τα ηρωικά κατορθώματα του Αλεξάνδρου εμπνεόταν και ο Διγενής Ακρίτας, ενώ έλξη ως πρότυπο άσκησε ο Αλέξανδρος και στους αυτοκράτορες της Τραπεζούντας -σε κείμενα της εποχής οι Τούρκοι αποκαλούνται «Μήδοι». Η παρακμή του Βυζαντίου, μετά τη λατινική κατάκτηση το 1204, η εδαφική συρρίκνωση και η τουρκική απειλή έκαναν επίκαιρο τον Αλέξανδρο. Η κ. Τούρτα μνημονεύει το λόγο που απηύθυνε στους Θεσσαλονικείς ο Μανουήλ Παλαιολόγος, διοικητής της πόλης από το 1382 ώς το 1387 και κατόπιν αυτοκράτορας. Για να τους εμψυχώσει, τους θύμισε ότι πρόγονοί τους ήταν ο Φίλιππος και ο Αλέξανδρος και τους προέτρεψε να φανούν γενναίοι, όπως ο Αλέξανδρος, στην υπεράσπιση της πόλης.


ΤΗΣ ΧΡΥΣΑΣ ΝΑΝΟΥ / Αγγελιοφόρος

Ο Αλέξανδρος νικά το Δαρείο. Χειρόγραφο στο Ελληνικό Ινστιτούτο Βενετίας, 14ος αι.

Ανάληψη του Αλεξάνδρου. Ασημένιο πιάτο, 13ος αι. Ρωσία

Ο κόσμος του Μεγάλου Αλεξάνδρου σε διαδικτυακό Μουσείο

Νεώτερες ανασκαφές και μελέτες για τον μακεδόνα στρατηλάτη σε διεθνές συνέδριο


Ποια μπορεί να είναι η σχέση του Μεγάλου Αλεξάνδρου με το …διαδίκτυο; Προφανώς καμία. Εκτός αν το δεύτερο γίνει η κινητήρια μηχανή για την εξάπλωση της ιστορίας, των ιδεών, της γνώσης που έφερε ο κόσμος του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Ενας συγκερασμός, που μπορεί να γίνει πραγματικότητα χάρη στο «Εικονικό Μουσείο Μέγας Αλέξανδρος: από τις Αιγές στην Οικουμένη», ένα πρόγραμμα της Ψηφιακής Σύγκλισης της Γενικής Γραμματείας Πολιτισμού, που παρουσιάσθηκε κατά το τετραήμερο 15ως 18 Νοεμβρίου στη Νάουσα, στο πλαίσιο του Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου «Ανακαλύπτοντας τον Κόσμο του Μεγάλου Αλεξάνδρου».
«Ο οικουμενικός κόσμος του διαδικτύου παρουσιάζει πολλά κοινά γνωρίσματα με αυτόν που δημιούργησε ο Αλέξανδρος, και είναι ως εκ τούτου κατά κάποιο τρόπο εννοιολογικά και ιδεολογικά συγγενικός», ανέφερε χαρακτηριστικά κατά την εισήγησή της στο συνέδριο η γενική γραμματέας κυρία Λίνα Μενδώνη. Κι αυτό, γιατί πρόκειται για «έναν κόσμο, όπου η διακίνηση ιδεών, η μετάδοση γνώσεων και η γόνιμη επαφή και γνωριμία με τα ανθρώπινα πολιτισμικά επιτεύγματα μπορεί να πραγματοποιηθεί με τρόπο μαζικό και αποτελεσματικό αλλά και ταυτόχρονα οικείο, εξατομικευμένο και προσιτό», όπως πρόσθεσε.
Η ΙΖ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων με επικεφαλής την αρχαιολόγο κυρία Αγγελική Κοτταρίδη οργάνωσε αυτό το συνέδριο, προκειμένου να προβληθεί στην διεθνή επιστημονική κοινότητα αλλά και στο ευρύτερο κοινό αυτό το Εικονικό Μουσείο, ένα μεγάλο και πρωτότυπο ψηφιακό έργο, που πραγματοποιείται με χρηματοδότηση 1, 4 εκατ. ευρώ από το ΕΣΠΑ. Αυτό το πρόγραμμα άλλωστε επιτελεί και ένα «καθήκον», όπως το χαρακτήρισε η κυρία Μενδώνη απέναντι στην Ιστορία. Γιατί μπορεί οι διαδικτυακοί τόποι που αναφέρονται στον μεγάλο Μακεδόνα να είναι δεκάδες χιλιάδες, ωστόσο σε τι αριθμό και σε ποιο βαθμό αυτό το υλικό είναι αξιόπιστο, αντικειμενικό και επιστημονικό; Και πώς μπορεί να το ξεχωρίσει κανείς από κατευθυνόμενες από σκοπιμότητες και προπαγάνδα;

«Η αξιοποίηση όλων των μέσων της σύγχρονης τεχνολογίας και του Διαδικτύου σε μια συντονισμένη προσπάθεια για συγκέντρωση των ιστορικών και αρχαιολογικών δεδομένων, των πηγών, των ακαδημαϊκών ερμηνειών και προσεγγίσεων με στόχο τη συνθετική, επιστημονικά έγκυρη και συγχρόνως γλαφυρή και ελκυστική παρουσίαση της μορφής, της δράσης και της κληρονομιάς του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην παγκόσμια ιστορία και τον πανανθρώπινο πολιτισμό, αποτελεί ένα σημαντικό βήμα στην κατεύθυνση εκπλήρωσης αυτού του χρέους» ανέφερε η κυρία Μενδώνη.

Ιδεοληψίες και σκοπιμότητες, στρεβλώσεις και ανακρίβειες αποκλείονται φυσικά εκ προοιμίου, πως αλλιώς θα μπορούσε άλλωστε να κερδίσει αυτό το Μουσείο για τον Μεγαλέξανδρο την διεθνή, αναγνώριση εγκυρότητας που επιζητείται. Σ΄αυτό το Μουσείο εξάλλου οι επισκέπτες δεν θα είναι απλοί αναγνώστες προεπιλεγμένων λημμάτων και κειμένων αλλά θα είναι μέτοχοι μιας ζωντανής και διαδραστικής αφήγησης διανθισμένης από φωτογραφίες, βίντεο και ήχους. Ετσι, τεχνολογίες εικονικής πραγματικότητας θα επιτρέπουν σε επισκέπτες από κάθε μέρος του κόσμου και κάθε ώρα της ημέρας να περιηγούνται μέσω του υπολογιστή τους ελεύθερα στις ψηφιακές του αίθουσες, να ξεναγούνται στις συλλογές του και να περιεργάζονται τα εκθέματά του. Περιοδικές εκθέσεις και ειδικά αφιερώματα που θα ανανεώνονται, θα κρατούν αμείωτο το ενδιαφέρον τους και θα ενθαρρύνουν την επιστροφή τους για νέες επισκέψεις στο μέλλον. Χάρις στον εικονικό χαρακτήρα του μουσείου, οι συλλογές και οι εκθέσεις του θα μπορούν να περιλαμβάνουν τεκμήρια από οποιοδήποτε μέρος του πλανήτη, ακόμη και από άλλα μουσεία, κατά τρόπο που δεν θα ήταν ποτέ εφικτός για ένα συμβατικό μουσείο.
Πέραν του Εικονικού Μουσείου όμως, το συνέδριο υπήρξε ένα διεθνές γεγονός για τους μελετητές της ιστορίας των Μακεδόνων βασιλέων, του Μεγάλου Αλεξάνδρου και της εκστρατείας του, της αυτοκρατορίας που δημιούργησε και της αλλαγής που επέφερε στον κόσμο της Ανατολής. Γιατί για πρώτη φορά παρουσιάσθηκε, μέσα από τις εισηγήσεις μεγάλων επιστημόνων η συνολική εικόνα της έρευνας για τον Μεγαλέξανδρο και τις συνέπειες της πορείας του στον κόσμο. Ιδιαίτερα σημαντικό γεγονός μάλιστα ήταν η παρουσίαση των ανασκαφικών ερευνών, που πραγματοποιούνται στις χώρες, οι οποίες συναποτέλεσαν την ελληνιστική οικουμένη. Ετσι επιστήμονες διεθνούς κύρους και διευθυντές ανασκαφών από την Τουρκία, την Ιορδανία, το Ισραήλ, την Αίγυπτο, το Ουζμπεκιστάν, το Τατζικιστάν και το Αφγανιστάν αλλά και από την Αγγλία, την Γαλλία, την Γερμανία, την Ιταλία, την Ελβετία, την Ρωσία και φυσικά την Ελλάδα κατέθεσαν τα συμπεράσματα των ερευνών τους και ανακοίνωσαν τα νέα ιστορικά και αρχαιολογικά δεδομένα για πόλεις της Μικράς Ασίας, της Συροπαλαιστίνης, της Αιγύπτου της Μεσοποταμίας, της Περσίας, της Βακτριανής κ.ά. Διότι, όπως εύκολα μπορεί να γίνει αντιληπτό, μόνο μέσα από την σφαιρική και ολοκληρωμένη γνώση του θέματος μπορεί να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα.
Παράλληλα στο συνέδριο παρουσιάσθηκε από τους πλέον ειδικούς μελετητές, ιστορικούς και διευθυντές μουσείων η προσωπικότητα του Μεγαλέξανδρου και η διαχρονική ακτινοβολία του στην ιστορία, τον μύθο και την τέχνη. Και ακόμη, τα νέα αρχαιολογικά δεδομένα, που προέκυψαν από την έρευνα στο Ανάκτορο των Αιγών, το εμβληματικό κτήριο που ίδρυσε ο Φίλιππος Β΄ στα μέσα του 4ου αι. π.Χ. ένα αρχιτεκτονικό, τεχνικό, καλλιτεχνικό, πολιτικό και φιλοσοφικό πρότυπο του δημοσίου κτηρίου, που θα κυριαρχούσε στη συνέχεια σε όλον τον ελληνιστικό, ρωμαϊκό και μεσαιωνικό κόσμο. Το έργο εξάλλου της ΙΖ’ Εφορείας στην αναστήλωση, συντήρηση και ανάδειξη της Βασιλικής Νεκρόπολης και του Ανακτόρου των Αιγών παρουσιάστηκε την κυρία Αγγελική Κοτταρίδη και την πολιτικό μηχανικό της ΙΖ΄ ΕΠΚΑ, κυρία Ολυμπία Φελεκίδου.

Θερμού Μαρία