Οι λόγοι της ήττας των Περσών για τον Ηρόδοτο

Οι αριθμοί των εχθρικών δυνάμεων στον Ηρόδοτο είναι εντυπωσιακοί, γεγονός που καθιστά περισσότερο εκπληκτική την ελληνική νίκη. Οι Έλληνες και οι βάρβαροι είναι κατ’ αρχήν ισότιμοι αντίπαλοι, αλλά μόνο στο βαθμό που συνυπολογίζεται ο υπέρτερος αριθμός των Περσών: χωρίς τον παράγοντα αυτόν οι Πέρσες είναι από πολλές απόψεις υποδεέστεροι.

 

Τούτο ξεκινά με τον οπλισμό, στον οποίον με την ευρύτερη έννοια μπορεί κανείς να εντάξει και την στρατιωτική απειρία. Αξιολογώντας από στρατιωτικής πλευράς την κατωτερότητα αυτή, τότε γίνεται αισθητό ένα σαφέστατο αίσθημα υπεροχής των Ελλήνων, όσον αφορά την αγωνιστική ικανότητα των πολεμιστών, όπως για παράδειγμα στις Πλαταιές, όπου οι Πέρσες ήταν θαρραλέοι, αλλά αδέξιοι, και ηττήθηκαν από τους Έλληνες στη σοφίη.

 

Οι Μήδοι προσπάθησαν στις Θερμοπύλες, αλλά δεν μπόρεσαν να αναδειχθούν σε άνδρες. Σε άλλες περιπτώσεις αμφισβητείται μάλιστα για τον αντίπαλο ακόμη και το θάρρος για μάχη: ο φόβος είναι ένα σύνηθες φαινόμενο στον περσικό στρατό, που δεν σταματά ούτε μπροστά στον ίδιο τον Ξέρξη. Στον στόλο τέλος πιστοποιείται ανανδρία και μάλιστα συνολική (λ.χ. στην Εύβοια).

 

Από την άλλη ο Ηρόδοτος δίνει δύο σημαντικές αιτίες για τα ελλιπή κίνητρα των περσικών τμημάτων. Η πρώτη είναι η ίδια η δομή της αρχηγίας. Πολλές φορές τονίζει ο Ηρόδοτος ότι η γενναιότητα των Περσών και των συμμάχων τους εξαρτάται από την παρουσία των ηγητόρων τους ή και του ίδιου του βασιλέα. Η πίεση του μονάρχη είναι ασθενέστερος παράγοντας από ό,τι είναι ο Νόμος και το καθήκον, τα οποία ωθούν τους Έλληνες εκ των έσω, ακόμη κι αν ο Ξέρξης δεν θέλει να πιστέψει τον Σπαρτιάτη Δημάρατο. Παραστατικότερα σκιαγραφείται η αναγκαιότητα της εξωτερικής πίεσης με το ότι οι βάρβαροι ενίοτε πρέπει να οδηγούνται στον αγώνα με το μαστίγιο.

 

Η δεύτερη αιτία, που συναρτάται στενά με την πρώτη, είναι η  αναξιοπιστία των εξαναγκασθέντων ξένων συμμάχων. Αρχίζει ήδη με τους Ίωνες, που αγωνίζονταν εκ προθέσεως άνανδρα. Η Αρτεμισία λέει καθαρά στον Ξέρξη πως οι σύμμαχοί του στο σύνολό τους δεν έχουν καμιά αξία. Ως εκ τούτου είναι συνεπές πως οι ίδιοι οι Πέρσες, δηλ. ο πυρήνας του στρατεύματος, ξεχωρίζουν ως οι καλύτεροι και σημαντικότεροι πολεμιστές.

 

Παρά την αυστηρή αρχηγική δομή τονίζεται συχνά η απώλεια της τάξης στους Πέρσες, μερικές φορές ρητά σε αντίθεση προς την ελληνική πειθαρχία. Θα μπορούσε εδώ κανείς να αντιτάξει ακόμη ότι η αταξία ανήκει στην φύση της ήττας, δεν ισχύει όμως αυτό για το απόσπασμα, όπου οι σύμμαχοι ακολουθούν μια περσική επίθεση: κυνηγούν τους Έλληνες σε ταχύ βηματισμό, ανακατωμένοι και χωρίς τάξη. Επιτίθενται με αλαλαγμούς και ως άτακτο πλήθος, για να κατατροπώσουν τους Έλληνες. Αταξία, θόρυβος, χάος, αυτά είναι αρνητικά σημεία που μερικοί σχολιαστές επισημαίνουν ήδη στην Ιλιάδα για τους Τρώες.

 

Το σημαντικότερο σημείο όμως είναι αυτό της μάζας. Ήδη οι ουτοπικοί αριθμοί εκατομμυρίων, με τους οποίους μετρά ο Ηρόδοτος, δείχνουν καθαρά πόσο πολύ αυτονομήθηκε στην συνείδηση των Ελλήνων η αντίληψη για το περσικό πλήθος. Το υποδεικνύει η μεταφορική έκφραση του «ανθρώπινου σύννεφου». Ενίοτε ο ιστορικός επισημαίνει πως ο μεγάλος αριθμός δεν ωφέλησε σε τίποτα τους Πέρσες ή ακόμη πως ήταν μάλλον εμπόδιο, σαφέστερα βέβαια στην Σαλαμίνα, αλλά και στις Θερμοπύλες, όπου οι εχθροί εν μέρει ποδοπατούνται μεταξύ τους. Ισχυρό αξιολογικό χαρακτήρα  αποκτά αυτή η άποψη εκεί όπου λέγεται για τους Μήδους, που επιτίθενται ματαίως  στις Θερμοπύλες, ότι έδειξαν σε όλο τον κόσμο πως πράγματι σχημάτιζαν μια μάζα ανθρώπων και λιγότερο ανδρών. Εδώ εντοπίζεται ένα σημαντικό δομικό στοιχείο της εικόνας του εχθρού: ο εχθρός καταλήγει στη συνείδηση των Ελλήνων από αριθμός ατόμων σε μάζα και τούτο διακηρύσσεται πως είναι η φύση του.

 

           Ένα τελευταίο κριτήριο διαφοροποίησης είναι ότι οι Πέρσες δεν αποτελούν θαλασσινό λαό. Ο Ηρόδοτος το λέει ρητά, τουλάχιστον σε αναφορά στην εποχή του Κύρου. Γι’ αυτό κατ' εξαίρεση οι Αιγύπτιοι στην Σαλαμίνα παίρνουν καλύτερη βαθμολογία από τους Πέρσες. Ίσως οι Πέρσες έχουν πραγματικά τα χειρότερα πλοία, ίσως συμπεριφέρθηκαν στην Σαλαμίνα αδέξια. Εντελώς αξιόπιστα ως αιτίες της ήττας δεν είναι και τα δύο και μάλιστα παρουσία τόσων πολλών ικανών συμμάχων στη θάλασσα. Εδώ πρόκειται για κάτι περισσότερο: οι Βάρβαροι, που δεν μπορούν καν να κολυμπήσουν, δεν ανήκουν στην θάλασσα. Κάπως κωδικοποιημένα καθίσταται σαφές στον Κροίσο, ο οποίος σχηματίζει μια παράλληλη μορφή προς τον Ξέρξη, πως γι’ αυτόν θα ήταν ανόητο να πολεμήσει εναντίον των Ελλήνων με πλοία, όπως θα ήταν και αντιθέτως ανόητο, εάν εκείνοι του επιτίθονταν στην ξηρά. Η αναλογία προς τους περσικούς πολέμους δεν μπορεί να παραβλεφθεί, με την διαφορά πως ο Κροίσος είναι αρκετά νοήμων για να ενστερνιστεί την συμβουλή. Οι χώροι πρέπει να μείνουν διαχωρισμένοι. Η έξυπνη Αρτεμισία ανάγει το πρόβλημα στη σφαίρα των φυσικών δεδομένων, όταν συμβουλεύει τον Μαρδόνιο και τον Μέγα Βασιλέα: προστάτευσε τον στόλο σου και απόφυγε μια ναυμαχία! Αυτοί οι πολεμιστές είναι στην θάλασσα τόσο υπέρτεροι των λαών σου, όσο οι άνδρες των γυναικών. Στις διαβουλεύσεις πριν τη Σαλαμίνας, μπορεί η Αρτεμισία να διακινδυνεύσει μια προειδοποίηση με παρρησία, όμως όσοι ήταν ευμενείς απέναντί της ανησυχούσαν γι’ αυτά τα λόγια, μήπως της προξενούσε κάποιο κακό ο βασιλιάς, ενώ οι εχθροί της χαιρόντουσαν για την απώλειά της: ο Ξέρξης τίμησε και μάλιστα πολύ τον ευθύ της λόγο, δεν συντάχθηκε όμως με την έξυπνη συμβουλή της.

 

Μερικές φορές ακόμη και φυσικά δεδομένες διαφορές στον στρατιωτικό τομέα συμπιέζονται σε αφηρημένες έννοιες και αυτονομούνται. Τα γεγονότα προσαρμόζονται έτσι στους Νόμους του Κόσμου: η Ελλάδα είναι πολύ στενάχωρη για τους Πέρσες, οι κάτοικοί της πολύ αξιόμαχοι, η θάλασσα είναι εντελώς ακατάλληλη. Με μια λέξη: ο κόσμος από την άλλη πλευρά του Ελλήσποντου δεν είναι ο κόσμος των Περσών.

 

Επιπλέον, δεν είναι μόνο η ελληνική ισχύς που θριαμβεύει. Το σύμπλεγμα που δημιουργείται από την περσική υπερεκτίμηση δυνάμεων, την αλαζονική διάβαση των συνόρων και την Ύβρη (τουλάχιστον του ηγεμόνα), μετατοπίζει το βάρος της αιτιολογίας επί του συνόλου των περσικών ελλειμμάτων και λαθών. Η σημαντικότερη εξήγηση για την ήττα του φαινομενικά υπερισχύοντος αντιπάλου είναι το ηθικό πρότυπο του εφήμερου της γήινης και υλικής δύναμης, ο πυρήνας της καταστροφής που υφίσταται μέσα στην υπερβολή της εξουσίας και ο οποίος κατακρημνίζει επίσης τους μεμονωμένους τυράννους, όπως τον Πολυκράτη ή τον Κροίσο. Έτσι οι Πέρσες δεν έχασαν μόνο από τους Έλληνες, αλλά προπάντων απέτυχαν σε σχέση με τους εαυτούς τους. Η πτώση της μεγάλης Δύναμης γίνεται ένα  φαινόμενο που ενυπάρχει στο ίδιο το  μέγεθός της.  

[Από το S. Schmal, Feindbilder bei den frühen Griechen, Frankfurt 1995].

 http://heterophoton.blogspot.gr/