Νεότερος ή νεώτερος; ~ Τα παραθετικά των επιθέτων

Τα επίθετα, πέραν τού να προσδίδουν ένα χαρακτηριστικό, μιαν ιδιότητα ή ποιότητα στα ουσιαστικά που προσδιορίζουν, έχουν επίσης τη δυνατότητα να φανερώνουν το διαφορετικό βαθμό στον οποίον υπάρχει το εν λόγω χαρακτηριστικό, η εν λόγω ιδιότητα ή ποιότητα σε δύο ή περισσότερα όντα. Για να δηλωθεί ο διαφορετικός αυτός βαθμός, χρησιμοποιούνται παραγωγικές καταλήξεις ή περιφράσεις, που διαμορφώνουν τους ακόλουθους τρεις βαθμούς του επιθέτου:


Α. Τον θετικό, που φανερώνει απλώς το χαρακτηριστικό, την ιδιότητα ή ποιότητα ενός όντος, χωρίς σύγκριση προς άλλο ον.
Π.χ.: Οι μαθητές της Α’ Γυμνασίου είναι επιμελείς.

Β. Τον συγκριτικό, που φανερώνει ότι ένα ον έχει ένα χαρακτηριστικό, μιαν ιδιότητα ή ποιότητα σε βαθμό ανώτερο συγκριτικά προς ένα άλλο ον.
Π.χ.: Οι μαθητές της Α’ Γυμνασίου είναι επιμελέστεροι (πιο/πλέον επιμελείς) από εκείνους της Β’ Γυμνασίου.

Γ. Τον υπερθετικό, που φανερώνει ότι ένα ον έχει ένα χαρακτηριστικό, μιαν ιδιότητα ή ποιότητα σε πολύ μεγάλο βαθμό ή σε βαθμό ανώτερο από όλα τα άλλα όντα του ίδιου είδους. Ο υπερθετικός βαθμός μπορεί να είναι σχετικός ή απόλυτος.

Ο σχετικός υπερθετικός φανερώνει ότι ένα ον έχει ένα χαρακτηριστικό, μιαν ιδιότητα ή ποιότητα σε βαθμό ανώτερο από όλα τα άλλα όντα του ίδιου είδους.
Π.χ.: Οι μαθητές της Α’ Γυμνασίου είναι οι επιμελέστεροι (οι πιο/πλέον επιμελείς) από τους μαθητές των τάξεων του Γυμνασίου.
Ο απόλυτος υπερθετικός φανερώνει ότι ένα ον έχει ένα χαρακτηριστικό, μιαν ιδιότητα ή ποιότητα σε πολύ μεγάλο βαθμό, απόλυτα, χωρίς να γίνεται σύγκριση προς άλλα όντα.
Π.χ.: Οι μαθητές της Α’ Γυμνασίου είναι επιμελέστατοι (πολύ επιμελείς).


Ανώμαλα και ελλειπτικά παραθετικά

Το συγκριτικό και το υπερθετικό ενός επιθέτου μαζί λέγονται με ένα όνομα παραθετικά του επιθέτου.
Σε ό,τι αφορά το σχηματισμό των παραθετικών, οι κυριότερες επισημάνσεις μας είναι οι εξής:

1. Ο συγκριτικός βαθμός των επιθέτων σχηματίζεται περιφραστικά από το θετικό βαθμό και το ποσοτικό επίρρημα πιο (σε ορισμένες περιπτώσεις, σε ύφος τυπικό, χρησιμοποιείται στη θέση τού πιο το πλέον): πιο όμορφος, πιο βαθύς, πιο σαφής κ.λπ.

2. Πολλά επίθετα σχηματίζουν και μονολεκτικό συγκριτικό βαθμό, με την προσθήκη του επιθήματος -ό(ύ)τερος, -η, -ο και σπανιότερα του επιθήματος -έστερος, -η, -ο στο θέμα της λέξης: ομορφότερος, βαθύτερος, σαφέστερος κ.λπ.

3. Ορισμένα επίθετα σχηματίζουν και μονολεκτικό και περιφραστικό τύπο (π.χ., ωραιότερος και πιο ωραίος), άλλα μόνο μονολεκτικό (π.χ., κατώτερος) και άλλα μόνο περιφραστικό (π.χ., πιο πεισματάρης).

4. Ο απόλυτος υπερθετικός βαθμός σχηματίζεται μονολεκτικά είτε με την προσθήκη του επιθήματος -ό(ύ)τατος, -η, -ο είτε με την προσθήκη του επιθήματος -έστατος, -η, -ο στο θέμα της λέξης: ωραιότατος, στερεότατος, βαθύτατος, γλυκύτατος, επιεικέστατος, επιμελέστατος.

5. Τα μονολεκτικά παραθετικά ορισμένων επιθέτων σχηματίζονται από διαφορετική ρίζα ή με διαφορετικό τρόπο από εκείνα των άλλων επιθέτων. Τα εν λόγω παραθετικά λέγονται ανώμαλα. Τα σημαντικότερα είναι τα εξής:
απλός                          απλούστερος                      απλούστατος
κακός                          χειρότερος                          κάκιστος/χείριστος
καλός                          καλύτερος                           άριστος/κάλλιστος
λίγος                           λιγότερος                            ολίγιστος/ελάχιστος
μεγάλος                     μεγαλύτερος                        μέγιστος
μικρός                       μικρότερος                          μικρότατος/ελάχιστος
πολύς                        περισσότερος/πιότερος       πλείστος

6. Σε μερικά επίθετα λείπει ο θετικός βαθμός ή και ένας από τους δύο άλλους βαθμούς. Τα παραθετικά των επιθέτων αυτών λέγονται ελλειπτικά παραθετικά. Τα περισσότερα ελλειπτικά παραθετικά παράγονται από επιρρήματα, προθέσεις ή μετοχές:
(άνω)                             ανώτερος                        ανώτατος
(άπω)                            απώτερος                        απώτατος
(ένδον)                         ενδότερος                        ενδότατος
(έξω)                             εξώτερος                         εξώτατος
(έσω)                            εσώτερος                         εσώτατος
(κάτω)                          κατώτερος                       κατώτατος
(πλησίον)                    πλησιέστερος                  πλησιέστατος
(προ)                            πρότερος                         πρώτος
(υπέρ)                          υπέρτερος                        υπέρτατος
(επικρατών)               επικρατέστερος                     —
(προτιμώμενος)        προτιμότερος                          —
—                                 προγενέστερος                      —
—                                 μεταγενέστερος                     —
—                                 πρωτύτερος                            —
—                                 ύστερος                               ύστατος
—                                   —                                       ύπατος
—                                   —                                       έσχατος
—                                   —                                       εκλαμπρότατος
—                                   —                                       αιδεσιμότατος

Τα επίθετα που δε σχηματίζουν παραθετικά και η καθιερωμένη έκφραση «μέχρι νεωτέρας»


7. Μερικά επίθετα δε σχηματίζουν παραθετικά, διότι φανερώνουν ιδιότητα, ποιότητα ή κατάσταση που δεν παρουσιάζει βαθμούς. Τέτοια επίθετα είναι όσα σημαίνουν ύλη (λίθινος, γήινος, ασημένιος, μάλλινος, χρυσός, ξύλινος, σιδερένιος κ.ά.), τοπική ή χρονική σχέση (χερσαίος, θαλάσσιος, ουράνιος, θερινός, ημερήσιος, τωρινός, χθεσινός, κυριακάτικος κ.ά.), μέτρο (πηχυαίος κ.ά.), καταγωγή ή συγγένεια (φράγκικος, σμυρναίικος, προγονικός, πατρώος, μητρικός κ.ά.), μόνιμη κατάσταση (θνητός, νεκρός, αθάνατος, πρωτότοκος κ.ά.).

Επίσης, ορισμένα σύνθετα επίθετα με πρώτο συνθετικό είτε το στερητικό α- (αθάνατος, άυλος, άυπνος, άψυχος κ.ά.) είτε το αρχαιοπρεπές επίθετο πας (πάνσοφος, πάγκαλος κ.ά.) είτε την πρόθεση υπέρ (υπερμεγέθης, υπέρλαμπρος κ.ά.).

8. Όσον αφορά την ορθογραφία τους, τα παραθετικά έχουν πριν από τις καταλήξεις -τερος και -τατος είτε ο (π.χ., σοφότερος – σοφότατος, ωραιότερος – ωραιότατος) είτε υ (π.χ., βαθύτερος – βαθύτατος, ταχύτερος – ταχύτατος) είτε ω (π.χ., ανώτερος – ανώτατος, κατώτερος – κατώτατος), όταν προέρχονται από τοπικά επιρρήματα σε -ω (άνω, κάτω).

9. Στη νέα ελληνική γλώσσα, τα παραθετικά των επιθέτων σε -ος, -α, -ο (π.χ., ωραίος, νέος) και -ος, -η, -ο (π.χ., όμορφος, σοφός) δεν εκτείνουν το χαρακτήρα του θετικού ο σε ω, εάν προηγείται συλλαβή βραχύχρονη, όπως συνέβαινε παλαιότερα (νέος – νεώτερος – νεώτατος, σοφός – σοφώτερος – σοφώτατος).


Ως εκ τούτου, ο συγκριτικός και ο υπερθετικός βαθμός των επιθέτων νέος και σοφός είναι νεότερος – σοφότερος και νεότατος – σοφότατος αντίστοιχα. Θα δεχτούμε το ω στο συγκριτικό βαθμό του επιθέτου νέος μόνο στην καθιερωμένη έκφραση «μέχρι νεωτέρας» (εννοείται διαταγής).
Κατά το νεότερος – νεότατος σχηματίζονται στη νέα ελληνική γλώσσα, μεταξύ άλλων, και τα ακόλουθα παραθετικά: τιμιότερος – τιμιότατος, χρησιμότερος – χρησιμότατος, καθαρότερος – καθαρότατος, σοβαρότερος – σοβαρότατος, γλαφυρότερος – γλαφυρότατος, απαλότερος – απαλότατος, ομαλότερος – ομαλότατος, ικανότερος – ικανότατος, πιθανότερος – πιθανότατος, δυνατότερος – δυνατότατος.

 Βαγγέλης Στεργιόπουλος