Η μίξη της εμπειρικής αλλά πανάρχαιας γνώσης για το αμπέλι και το κρασί με πλήθος παγανιστικών εθίμων και τη μεγάλη χριστιανική παράδοση απέδωσε μια σειρά από γιορτές και έθιμα που καλύπτουν όλο το φάσμα των απαραίτητων εργασιών. Έθιμα που συνήθως λειτουργούν ως κανόνες και απλά και αβίαστα μεταφέρουν την εμπειρία στο μέλλον. Αρκετά τα συναντάμε σε όλα τα μέρη της χώρας και άλλα είναι τόσο τοπικά όσο και η φύση αυτού του φυτού που ευδοκιμεί οπουδήποτε αλλά αποδίδει πάντα άλλους καρπούς ανάλογα με την ιδιαιτερότητα του τόπου και του τοπικού κλίματος.
Πρωτοχρονιά
Σε μέρη της Θράκης την παραμονή της Πρωτοχρονιάς...
είχαν στο τραπέζι εννιά λογιών νηστίσιμα φαγητά και στη μέση το πιάτο με τα Χριστόψωμα, ένα ποτήρι κρασί και τρία ψωμάκια. Σε κάθε ψωμί έμπηγαν από ένα κεράκι. Η μητέρα άναβε τα κεράκια και θυμιάτιζε με το αλετροσίδερο (υνί) το τραπέζι, τους ανθρώπους, το σπίτι και τα ζώα. Ο πατέρας έβγαζε από την τσέπη την «παραδοσακκούλα», την άφηνε στο τραπέζι και έλεγε «Αυτές οι παράδες είναι τη Χρηστού». Αφού τέλειωναν το φαγητό, έριχναν κρασί σε μία καθαρή γωνιά του σπιτιού και άφηναν εκεί το υνί για το υπόλοιπο δωδεκαήμερο.
Παρόμοιο το έθιμο και στην Κύπρο, όπου έφτιαχναν τον «Βασίλη», άρτο με ειδικό σχήμα που το έβαζαν σε ένα πιάτο με κόλλυβα και μια αναμμένη λαμπάδα στο κέντρο. Στα δεξιά του πιάτου τοποθετούσαν ένα ποτήρι με αγνό κρασί, κουμανταρία, αριστερά την εικόνα του Αγίου και μπροστά το πορτοφόλι του νοικοκύρη με λίγα χρήματα μέσα ώστε όταν έρθει ο Άγιος να φάει το ψωμί και να του «πολλύνη τα ριάλια του». Στο Σκοπό της Θράκη αυτός που κέρδιζε ένα κλωνάκι που κρύβανε στη βασιλόπιτα κληρονομούσε το αμπέλι, οποίος κέρδιζε το μεταλλικό το σπίτι και όποιος κέρδιζε το άχυρο γίνονταν «ρεσπερ’ς».
Θεοφάνια
Ο μεγάλος αγιασμός σε όλη την Ελλάδα ραντίζεται παντού και βέβαια και στα αμπέλια. Στη Χίο ο παπάς μετά το αγιασμό παρέθετε στο ναό ψωμί, τυρί και κρασί για όλους.
Του Αγίου Τρύφωνα στις 1 Φεβρουαρίου
Ο Άγιος Τρύφωνας θεωρείτο ο προστάτης των κήπων και των αμπελιών και εικονίζεται να κρατά κλαδευτήρι. Αμπελουργοί και κηπουροί λάμβαναν μέρος στη λειτουργία και προσέφεραν αρτοκλασία και κόλλυβα. Ακολουθούσε λιτανεία στα αμπέλια και αγιασμός στα κλήματα. Τον αγιασμό του Αγίου δεν τον έπαιρναν σπίτι και δεν τον έπιναν. Στην Κύπρο αγίαζαν επίσης για να μην κολλήσουν τα αμπέλια, «καραολίν» και «σηριβίδι» (φυλλοκόπτη και ακαρίαση).
Στην Αγχίαλο, προσέφεραν κόλλυβο στολισμένο με τη μορφή του Αγίου και τσαμπί σταφύλι. Στη Στενήμαχο,61 τη μέρα αυτή άρχιζαν το κλάδεμα. Σύμφωνα με την παράδοση ο Άγιος ήταν στα μέρη τους τσομπάνης και έβοσκε χήνες. Μία μέρα εκεί που βγήκε με τις χήνες του στα αμπέλια βρήκε έναν αμπελουργό που κλάδευε και κατά λάθος έκοψε τη μύτη του. Ο Τρύφος, που βρίσκονταν κοντά, έτρεξε μάζεψε τη μύτη από κάτω και του την έβαλε στη θέση της όπως πριν. Από τότε φάνηκε πως θα γίνει Άγιος και έτσι κανείς δεν κλαδεύει εκείνη τη μέρα ή νωρίτερα αλλιώς θα κοπεί η μύτη του.
Στο αμπέλι πήγαιναν μετά την λειτουργία και κλάδευαν όλοι μαζί, αλλά μόνο εκείνη την μέρα όχι τις επόμενες τρεις, την επομένη άλλωστε ήταν και της Παναγίας.
«Μεγάλο πανηγύρι γινότανε στο παρεκκλήσι του Αγίου πέρα από το ποτάμι. Εσπερινός αποβραδίς και λειτουργία ανήμερα. Στην εικόνα του ο Άγιος παριστανόταν νέος, με αδρά χαρακτηριστικά, με ρούχα που θύμιζαν φουστανέλα και με το κλαδευτήρι στο χέρι. Απ’ έξω ήταν γεμάτη αφιερώματα, φρεσκοκομμένα κλήματα ή ομοιώματα από τα εργαλεία της δουλειάς. Κάθε χρόνο θυσίαζαν ένα μοσχάρι. Το έφεραν από το βράδυ και το στόλιζαν με κληματσίδες και κορδέλες και το σεργιάνιζαν στους μαχαλάδες με τα όργανα να το δουν όλοι. Το βράδυ το έσφαζαν μπροστά στη εκκλησία και το επόμενο πρωί έκαναν κουρμπάνι. Όταν τέλειωνε η λειτουργία ο παπάς το διάβαζε και παίρνανε όλοι το κομμάτι τους. Όλος ο δρόμος που οδηγούσε από την ενορία του Αγίου Γεωργίου ως το παρεκκλήσι ήταν στολισμένος με πρασινάδες και κρεμαστάρια και αψίδες με σκοινιά από όπου κρέμονταν εργαλεία του αμπελιού, σταφύλια ξεραμένα και κληματαριές. Οι παπάδες και οι πιστοί έκαναν λιτανεία με την εικόνα του Αγίου και πήγαιναν στους μαχαλάδες. Οι νοικοκυρές έστηναν έξω από το σπίτι το δικό τους τραπεζάκι με την εικόνα του Αγίου και ένα καντήλι και περίμεναν με τα λιβανιστήρια να περάσει η λιτανεία και να κάνει δέηση ο παπάς. Όταν τέλειωνε με τους μαχαλάδες η λιτανεία έπαιρνε το δρόμο για τα αμπέλια για να διαβάσει ο παπάς τον αγιασμό και να ευλογήσει το πρώτο κλάδεμα. Οι καμπάνες χτυπούσαν συνέχεια. Η γιορτή συνεχιζότανε ως το βράδυ με γλέντι και χορό και παλέματα. Πάλευαν ποίος θα ρίξει τον άλλον κάτω ή σε αγώνες με άλογα ή ακόμα ποίος θα πιει το περισσότερο χωρίς να μεθύσει.»
Του Αγίου Θεοδώρου του Τήρωνος στις 17 Φεβρουαρίου
Μέρα αφιερωμένη στους νεκρούς. Σε πολλά μέρη γίνονταν έθιμα με μαγική σημασία. Στη Σκύρο την ώρα που ήταν να πάνε για ύπνο κρέμονταν από τα κλήματα και λέγανε «Ελάτε Μοίρες τω Μερώ τσαι η διτσή μ΄η Μέρα / να μ΄φανερώσετε ποιο θε λα πάρω».
Την Καθαρά Δευτέρα
Στην Κύπρο, μικροί και μεγάλοι εξορμούσαν με τις οικογένειες τους στους αγρούς για να κόψουν την «μούττη της Σαρακοστής», να μεθύσουν δηλαδή τόσο πολύ, ώστε να μην βλέπουν ούτε την μύτη τους.
Των Αγίων Σαράντα στις 9 Μαρτίου
Λατρεύονται οι Σαράντα μάρτυρες της Σεβάστειας. Το νούμερο θεωρούνταν μαγικό και γίνονταν έθιμα πολλά για την ευημερία και την καρποφορία. Στη Λήμνο φυτεύανε τα δέντρα και τα αμπέλια, τη συγκεκριμένη μέρα γιατί πίστευαν ότι μόνο τότε θα απέφεραν καρπούς.
Την Κυριακή των Βαΐων
Στη Σκύρο63 μόλις τέλειωνε η εκκλησία κατέβαιναν στα αμπέλια και τα ευλογούσανε με έναν σταυρό από βάγια που φτιάχνανε οι γυναίκες την προηγούμενη μέρα.
Την Μεγάλη Πέμπτη
Σε διάφορα μέρη της Θράκη την Μεγάλη Πέμπτη και τις δύο επόμενες Πέμπτες τηρούσαν αργία, αλλιώς θα καταστρέφονταν τα αμπέλια.
Τις πέντε Πέφτες
Στη Στενήμαχο, η απαγόρευση κρατούσε πέντε Πέμπτες, από τη μεγάλη βδομάδα ως της Αναλήψεως. Αν εργάζονταν, τότε υπήρχε κίνδυνος για χαλάζι. Και αν τελικά αυτό έπεφτε για να μετριάσουν τη ζημιά και να το κάνουν να σταματήσει, έβαζαν τα πρωτότοκα παιδιά που είχαν και τους δύο γονείς τους να πάρουν στη χούφτα τους χαλάζι και να το φάνε. Άλλος κίνδυνος ανοιξιάτικος ήταν η αναβροχιά. Για να την αποφύγουν έκαναν λιτανείες στα αμπέλια με την εικόνα του Άη Τρύφωνα και άλλων Αγίων. Έκαναν επίσης το έθιμο της Περπερούνας, που εφαρμόζονταν παντού και για όλες τις αναβροχιές.
Την Μεγάλη Παρασκευή
Δεν κλαδεύανε στα κρασοχώρια Λεμεσού, αλλιώς θα χαλούσε το αμπέλι.
Το Μέγα Σάββατο
Στις Κυδωνιές έφτιαχναν αυτή τη μέρα μια μεγάλη κουλούρα με σταυρό και πέντε κόκκινα αυγά, την άφηναν να γίνει παξιμάδι και την τρώγανε με γλυκό κρασί την Πρωτομαγιά. Αλλού την ίδια κουλούρα την τρώγανε ανήμερα το Πάσχα στο αμπέλι.
Το Πάσχα
Σε κάποια μέρη αφήνανε το γιορτινό τραπέζι στρωμένο για τρεις μέρες και όταν το μάζευαν τελικά τα ψίχουλα τα έριχναν στα αμπέλια για αφθονία. Στη Δευτερανάσταση στη Λήμνο πήγαιναν όλοι από μια κληματσίδα στην εκκλησία, τις έστηναν όρθιες και έβαζαν φωτιά.
Την πρώτη του Μάη
Στη Λέσβο, μόλις ξυπνούσαν το πρωί έβαζαν στο στόμα τους ένα σύκο, έναν βλαστό από κλήμα και αντίδωρο της Μ. Πέμπτης και αυτά για να μην τους «κομπώσει» ο γάιδαρος. Αν το συμπαθές τετράποδο προλάβαινε να γκαρίξει πρώτο, όσο ήταν ακόμα νηστικοί, τότε δεν θα πέρναγε ο λόγος τους πάνω του.
Της Μεσοπεντηκοστής περίπου στα μισά του Μάη
Στη Στενήμαχο ήταν αφιερωμένη στα αμπέλια που τώρα απειλούνταν από περονόσπορο και χολέρα και έκαναν δέηση για να τα αποφύγουν. Μετά τη λειτουργία κάνανε λιτανεία στα αμπέλια και αγιασμό των κλημάτων. Όσο κρατούσε η λιτανεία ηχούσαν οι καμπάνες και ένα μικρό παιδί προηγούνταν της πομπής και χτυπούσε μικρό σήμαντρο.
Της Αναλήψεως
Στη Μεσημβρία πήγαιναν στα μνήματα, τα καθάριζαν και τα έραιναν με κρασί τρεις φορές, πρωί, μεσημέρι και στο ενδιάμεσο.
Το Σάββατο της Πεντηκοστής
Το Σάββατο της Πεντηκοστής το λέγανε στη Θράκη και του Ρουσαλιού, όπως τα λατινικά Rοsalia, η ρωμαϊκή συνέχεια των ελληνικών Ανθεστηρίων. Έλληνες και Ρωμαίοι πίστευαν πως οι ψυχές κάποιες μέρες του χρόνου επιστρέφουν στον επάνω κόσμο και για να τις εξευμενίσουν, τους αφιέρωναν ένα εορταστικό τριήμερο που κατά τους Βυζαντινούς χρόνους περιορίστηκε στον εορτασμό του Μεγάλου Ψυχοσάββατου. Έτσι στη Θράκη δεν έκοβαν βλαστάρια από τα αμπέλια εκείνη τη μέρα γιατί πίστευαν πως οι ψυχές γυρίζουν για τελευταία μέρα έξω και κάθονται στα δέντρα και στα βλαστάρια των αμπελιών. Έκαναν και προσφορές για τις ψυχές με κόλλυβα, ρυζόγαλο, κουλίκια, λιβάνι και χοές κρασιού στα μνήματα.
Του Αγίου Βαρθολομαίου στις 11 Ιουνίου
Τώρα που το χαλάζι ήταν ακόμα πιο επικίνδυνο, στη Στενήμαχο τηρούσαν αργία για να τους προστατέψει ο Άγιος τα αμπέλια.
Της Αγίας Παρασκευής στις 26 Ιουνίου
Σύμφωνα με την παράδοση η Αγία Παρασκευή, αγαπημένη αγία στη Θράκη, παρακάλεσε το θεό να κάνει το αμπέλι και ο Θεός την άκουσε, της έδωσε μια κληματσίδα που την φύτεψε και πρόκοψε. Από τότε πίστευαν πως η Αγία στη γιορτή της μαζεύει σταφύλια και τα μοιράζει στην εκκλησία και έτσι έκαναν και εκείνοι το ίδιο. Ο παπάς τα ευλογούσε και τα μοίραζε μαζί με το αντίδωρο.
Του Αγίου Κηρύκου στις 15 Ιουλίου
Στο Μεσοχώρι Καρπάθου έφερναν στις εκκλησιές τα πρώτα σύκα και σταφύλια και για αυτό τον λέγανε και Συκαλά.
Της Αγίας Μαρίνας στις 17 Ιουλίου
Η Αγία Μαρίνα προστάτευε τα σπαρτά από σκαθάρια και άλλα έντομα και για αυτό κάνανε σε πολλά μέρη της Θράκης ραντισμούς και αγιασμούς. Αλλού έκοβαν και τα πρώτα σταφύλια ενώ αυτή τη μέρα έπρεπε να αρχίσει ο τρύγος στην Τήνο.
Την Πρωταυγουστιά
Στη Τσεντώ και στη Στενήμαχο γινότανε αγιασμός στην εκκλησία γιατί ωρίμαζαν τα τσαμπιά στα αμπέλια. Παραβρίσκονταν όλοι από τα αμπελουργικά σπίτια και γέμιζαν το δίσκο του παπά νομίσματα. Έπαιρναν μετά τον αγιασμό σε μπουκάλια και ραντίζανε όλα τα κλήματα, ψάλλοντας το «Σώσον κύριε τον λαό σου» ενώ μάζευαν και τα πρώτα τσαουσιά που μόλις ωρίμαζαν τότε. Δεν τρώγανε όμως ακόμα σταφύλια.
Του Σωτήρος στις 6 Αυγούστου
Στην Τήνο πήγαιναν τα πρώτα σταφύλια στην εκκλησία να τα ευλογήσει ο παπάς. Το έθιμο θυμίζει τις αρχαίες «απαρχές». Το ίδιο και στη Στενήμαχο και στην Κύπρο όπου μετά τον αγιασμό των σταφυλιών στην εκκλησία, έτρωγαν σταφύλι για πρώτη φορά.
Της Κοίμησης της Θεοτόκου στις 15 Αυγούστου
Γινόταν σε πολλά μέρη απολυσιό, ελεύθερη δηλαδή είσοδος σε κήπους και αμπέλια.
Του αποκεφαλισμού του Ιωάννη του Προδρόμου στις 29 Αυγούστου
Στην Τήνο τον λέγανε και Άη Γιάννη Τιναχτή γιατί θεραπεύει τη θέρμη, στο Σαμακόβιο τον αποκαλούσαν Σταφυλά. Αυτή τη μέρα δεν τρώγανε μαύρο σταφύλι για να μην στάξει το αίμα του Αγίου που του έκοψαν το κεφάλι.
Σεπτέμβρης
Η πρώτη του Σεπτέμβρη ήταν ημερομηνία σημαντική για Ρωμαίους και Βυζαντινούς. Την ονόμαζαν «Ινδικτιώνα» που σημαίνει κατανομή φόρου και αυτό γιατί οι περισσότερες παραγωγές είχαν ολοκληρωθεί και το κράτος συγκέντρωνε τις εισπράξεις.
Για τους αγρότες την πρώτη του Σεπτέμβρη άρχιζε η καινούργια αγροτική χρονιά για τα σπαρτά και γινότανε με κόπο αλλά και πανηγύρια και χαρές ο τρύγος. Στο σακούλι της σποράς βάζανε συχνά και ρώγες από σταφύλι για να είναι γλυκά τα γεννήματα. Σε πολλά μέρη πήρε το όνομά του από τον τρύγο και λεγότανε Τρυγητής. Πολλές προλήψεις και έθιμα υπήρχαν για τον τρύγο. Για να μην βασκαθούν, για παράδειγμα τα σταφύλια δεν τρυγούσαν Τρίτη και Παρασκευή ούτε τελείωναν Σάββατο. Επίσημο χαρακτήρα είχε ή έναρξη του τρύγου στο Βυζάντιο με τον αυτοκράτορα και τον πατριάρχη να παίρνουν μέρος στις τελετές.
Στη Ρόδο και στην Κω είχαν το έθιμο της Αρχιχρονιάς, της αρχής δηλαδή του εκκλησιαστικού έτους. Οι Ροδίτες κρεμούσαν στον μεσιά, στο χοντρό δοκάρι που κρατούσε τη στέγη του σπιτιού, ένα άσπρο σακουλάκι γεμάτο στάρι και γύρω-γύρω μια αρμαθιά καρύδια, ένα κρεμμύδι ένα σκόρδο, κεχρί, μπαμπάκι, ασκινόκαρπο και ένα τσαμπί σταφύλι. Στην Κω η αρχιχρονιά ήταν μια αρμαθιά από ρόδι, σταφύλι, σκόρδο και φύλλο από τον πλάτανο του Ιπποκράτη. Την μέρα αυτή πριν βγει ο ήλιος αγόρια και κορίτσια κατέβαιναν στην παραλία και έριχναν την παλιά αρχιχρονιά στη θάλασσα και βάφτιζαν την καινούργια στο νερό. Μετά μάζευαν νερό από σαράντα κύματα και γύριζαν σπίτι να κρεμάσουν την αρχιχρονιά στο εικονοστάσι.
Γενέθλια της Θεοτόκου στις 8 Σεπτεμβρίου
Παύση στο πάτημα των σταφυλιών τηρείται σε πολλά μέρη για τα Γενέθλια της Θεοτόκου. Κάποιος που πάτησε σταφύλια εκείνη την μέρα πήρε φωτιά ο πάτος του κάδου του και κάηκε.
Της υψώσεως του Σταυρού στις 14 Σεπτεμβρίου
Πανελλαδικά γιορτάζανε οι αμπελουργοί αυτήν την μεγάλη γιορτή του Σεπτέμβρη. Στη Λέσβο το βράδυ του Σταυρού μετά το πανηγύρι έληγε η περίοδος φύλαξης των αμπελώνων. Κατέβαιναν λοιπόν στα αμπέλια και οι δραγάτες βάζανε φωτιά στις καλύβες τους, τα παιδία μπαινοβγαίνανε σε αμπέλια και χωράφια ελεύθερα και κόβανε σταφύλια και άλλα φρούτα. Όταν χαμηλώνανε οι φωτιές από τις καλύβες πηδούσαν από πάνω και ξεφώνιζαν χαρούμενα.
Στη Σίφνο επιτρεπόταν στα παιδιά μετά τον τρύγο να μπουν στα αμπέλια και να μαζέψουν κανένα ξεχασμένο τσαμπί γ’ αυτό και η γιορτή ονομαζότανε του «Σταυρού του κλέφτη».
Στο Σαμακόβιο της Θράκης όλος ο λαός πήγαινε στην εκκλησιά και άκουγε τις ψαλμωδίες μέχρι το τέλος. Ο απάνω μαχαλάς έστελνε τους νιούς και τις νιές στον κάτω μαχαλά και όλοι μαζί κινούσαν για τα αμπέλια και τα τρώγανε σταφύλια και στήνανε γλέντι.
Του Ιωάννη του Θεολόγου στις 26 Σεπτεμβρίου και 8 Μαΐου
Τον λέγανε Άγιο Γιάννη Ταλαρά ή Καλαθά από τα σκεύη που κρατούν στον τρύγο. Λεγότανε όμως και Σπαζοκάδης γιατί έτσι τιμώρησε κάποιον που δεν τίμησε την αργία της γιορτής του.
Του Αγίου Αβερκίου στις 22 Οκτωβρίου
Στην Σαντορίνη άνοιγαν τα βαρέλια και δοκίμαζαν το καινούργιο κρασί. Ιδιαίτερα οι Μποργιανοί, τιμούσαν τον Άγιο με Αρχιερατική Λειτουργία. Ύστερα πηγαίνανε στις κάναβες και άνοιγαν τα βαρέλια.
Του Αγίου Δημητρίου στις 26 Οκτωβρίου
Σε μέρη της Θράκης, τώρα ανοίγανε τα βαρέλια με το καινούργιο κρασί και όσοι είχαν έδιναν και μούστο για γλυκίσματα. Μετά την εκκλησία γυρνούσαν στα σπίτια παρέες παρέες και δοκίμαζαν το τσιμπητό κρασί. Το λέγανε έτσι γιατί ακόμα δεν είχε γίνει καλά και τσιμπούσε λίγο η γεύση του. Πολλοί έκαναν το έθιμο της Τζαμάλας, ντύνανε δηλαδή δύο χωρικούς με ξύλινο ομοίωμα καμήλας καλυμένο με προβιές ενώ οι υπόλοιποι μεταμφιέζονταν με παράξενα ρούχα και φύλλα κληματαριάς στο κεφάλι. Γυρνούσαν όλοι μαζί στο χωριό και εύχονταν «καλή χρονιά και καλά μπερεκέτια».
Του Αγίου Γεωργίου του Σποριάρη στις 3 Νοεμβρίου
Στην Κάρπαθο είναι η μέρα που γύριζαν οι παρέες στα κελάρια και δοκίμαζαν τα κρασιά για αυτό και η επωνυμία Μεθυστής.
Του Αγίου Μηνά στις 11 Νοεμβρίου
Δοκίμαζαν το κρασί της χρονιάς στην Τήνο.
Πηγές:
A. Πανάρετου, Κυπριακή Γεωργική Λαογραφία,
Γ. Α. Μέγα, Ζητήματα Ελληνικής Λαογραφίας.
Σ. Λουκάτου, Αμπελουργικά – λατρευτικά Στενημάχου,
Μαυρομάτη, Αστική και αγροτική ζωή της Αγχιάλου
Κωνσταντίνου, Λαϊκή Λατρεία, Έθιμα Πρωτοχρονιάς, Λαογραφία
Σταμούλη – Σαράντη, Προλήψεις Θράκης, Λαογραφία
teleia
ΑπάντησηΔιαγραφήfovera
ΑπάντησηΔιαγραφήdikaio exeis
Διαγραφή