Ένα ποτηράκι κρασί από τα ...νεολιθικά χρόνια και πλιγούρι 4000 ετών!

Στη Γερμανία πίνουν μπύρες και στην Ελλάδα κρασί. Γνωστό και στερεότυπο από παλιά, αλλά πόσο παλιά; Χιλιάδων χρόνων, απαντάει πολυπληθής και πολυετής έρευνα, που παρουσιάστηκε σε εκδήλωση για «Το ερευνητικό έργο στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας ΑΠΘ», που άρχισε την Παρασκευή και ολοκληρώνεται την Κυριακή 6 Ιουνίου 2021.

Δημητριακά, όσπρια και πληθώρα άγριων καρπών αποτελούσαν διατροφικά συστατικά κατά την προϊστορική περίοδο με ίσως παλαιότερη ...απόδειξη μαγειρέματός τους, το πλιγούρι 4000 ετών που βρέθηκε στη Μεσημεριανή Τούμπα, το σημερινό Τρίλοφο Θεσσαλονίκης.

Κατάλοιπα τροφίμων που έχει φέρει στο φως η έρευνα του ΑΠΘ σε συνεργασία με άλλα πανεπιστημιακά ιδρύματα και φορείς στην Ελλάδα και το εξωτερικό, στο πλαίσιο του προγράμματος PlantCult, περιλαμβάνουν το πιο παλιό κρασί στην Ευρώπη και τη διαχρονική του παρουσία στη βόρεια Ελλάδα. Χιλιάδες γίγαρτα (κουκούτσια σταφυλιών) και στέμφυλα (κοινώς τσίπουρα) βρέθηκαν σε ένα σπίτι στο Ντικιλί Τας, κοντά στους αρχαίους Φιλίππους. Μέσα σε ένα μεγάλο αγγείο στο εσωτερικό του σπιτιού ετοιμαζόταν το νέο κρασί, ενώ ο χυμός μαζί με τα στέμφυλα ζυμωνόταν στο μεθυστικό ποτό. Ξέσπασε φωτιά που κατέστρεψε το σπίτι γύρω στα 4300 π.Χ., διασώζοντας για τη μελλοντική έρευνα, 6000 χρόνια μετά, τα πολύτιμα αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα.

Μπορεί βέβαια το κρασί να ήταν πιο δημοφιλές στη χώρας μας, σε γειτονικές όμως περιοχές όπως η Αίγυπτος και η Μεσοποταμία, η μπύρα είχε κεντρική θέση, κάτι που φαίνεται ότι συνέβαινε και στις βόρειες περιοχές της κεντρικής και βόρειας Ευρώπης, που από τα προϊστορικά χρόνια παρασκεύαζαν την μπύρα. Μακρά ιστορία ωστόσο έχει η μπύρα και στη χώρα μας, καθώς στο Αρχοντικό Γιαννιτσών και στην Άργισσα της Θεσσαλίας βρέθηκε βύνη, 4000 ετών!

Η αρχαιοβοτανική έρευνα στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, ειδικότερα στον Τομέα Αρχαιολογίας, διεξάγεται με συστηματικό τρόπο εδώ και περίπου είκοσι χρόνια. Ωστόσο, οι ρίζες της έρευνας αυτής πηγαίνουν πολύ πίσω στον χρόνο, στις πρώτες μηχανές επίπλευσης που εγκαταστάθηκαν στο Σέσκλο, το Μάνδαλο και την Τούμπα Θεσσαλονίκης, με τις οδηγίες και τη βοήθεια των Glynis Jones, Paul Halstead και Βάσως Ροντήρη και πρωτοβουλία του νυν ομότιμου καθηγητή ΑΠΘ Κώστα Κωτσάκη.

«Αυτά τα πρώτα βήματα αποτέλεσαν τον σπόρο που οδήγησε στα σημερινά ευρήματα», σημείωσε η Σουλτάνα- Μαρία Βαλαμώτη, καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας, διευθύντρια των εργαστηρίων ΕΔΑΕ και PlantCult στο ΚΕΔΕΚ του ΑΠΘ, τονίζοντας τη συμβολή των φοιτητριών και των φοιτητών στην ανάπτυξη και προώθηση της βασικής αρχαιολογικής έρευνας, από τα πρώτα βήματά τους στο επίπεδο του μεταπτυχιακού και στη συνέχεια με την εκπόνηση διδακτορικών διατριβών.

Το PlantCult, που χρηματοδοτεί το ERC, αποτελεί πολύ μεγάλη διάκριση για την αρχαιοβοτανική έρευνα σε πανευρωπαϊκό επίπεδο. Μέσα από τον συνδυασμό της μελέτης των αρχαίων καταλοίπων των φυτών, των μαγειρικών σκευών και κατασκευών και των εργαλείων άλεσης, σε συνδυασμό με εθνογραφικές, πειραματικές και φιλολογικές έρευνες, η ομάδα του PlantCult προσεγγίζει την αρχαία κουζίνα της Ευρώπης και τα φυτικά της συστατικά.

Η συγκεκριμένη αρχαιοβοτανική έρευνα επικεντρώνεται κυρίως στη βόρεια Ελλάδα, όπου έχουν διεξαχθεί τα τελευταία χρόνια πολλές συστηματικές αρχαιολογικές έρευνες. «Χιλιάδες λίτρα χώματος πέρασαν από επεξεργασία με τη μέθοδο της επίπλευσης και μια πληθώρα αρχαιολογικών θέσεων ερευνήθηκαν ή ερευνώνται αρχαιοβοτανικά», επισήμανε η κ. Βαλαμώτη.

Μέσα από τις έρευνες αυτές αποκαλύπτεται η επίδραση του ανθρώπου στο φυσικό περιβάλλον και στη συνέχεια στο περιβάλλον όπως αυτό διαμορφώθηκε μετά την εμφάνιση της γεωργοκτηνοτροφίας στην Ελλάδα κατά την 7η χιλιετία π.Χ. - από την Αρχαιότερη Νεολιθική ως και την Ελληνιστική περίοδο- μέσα από τη διάνοιξη χωραφιών, οπωρώνων και βοσκοτόπων.

«Τα δεδομένα αυτά, συχνά παραμελημένα από την έρευνα, χάρη στη δουλειά που γίνεται στο ΑΠΘ παρέχουν έναν πλούτο πληροφοριών για την κοινωνική και οικονομική οργάνωση στη βόρεια Ελλάδα, τις καθημερινές δραστηριότητες των ανθρώπων, τις γεωργοκτηνοτροφικές τους πρακτικές καθώς και συγκεκριμένες συμβολικές δραστηριότητες από την 7η ως την 1η χιλιετία π.Χ», εξηγεί η κ. Βαλαμώτη.

Έχει ερευνηθεί ένας μεγάλος αριθμός αρχαιολογικών θέσεων ως προς την ανθρώπινη δραστηριότητα όπως αποτυπώνεται στα κατάλοιπα των φυτών που χρησιμοποίησε ο προϊστορικός άνθρωπος για στέγη, τροφή, καύσιμο ή θεραπεία ασθενειών και ειδικές περιστάσεις, όπως τα συλλογικά γεύματα με κατανάλωση αλκοολούχων ποτών και μεγάλης ποσότητας τροφής.

Τα δεδομένα αυτά αποκάλυψαν έναν πλούτο πληροφοριών για τη ζωή στο προϊστορικό παρελθόν της περιοχής αλλά και σε μεταγενέστερες ιστορικές περιόδους. Φάνηκε -μεταξύ άλλων- ότι στη Νεολιθική περίοδο, η κλίμακα της γεωργικής παραγωγής ήταν περιορισμένη, αφήνοντας μικρό αποτύπωμα στη βλάστηση ευρύτερων περιοχών, ενώ η επίδραση του ανθρώπου στη βλάστηση με πιο εντατικούς τρόπους φαίνεται να εντείνεται στο τέλος της Εποχής του Χαλκού.

Η αρχαιοβοτανική έρευνα στον Τομέα Αρχαιολογίας στο πλαίσιο του PlantCult έχει αναπτύξει γόνιμη συνεργασία με άλλα Τμήματα και Τομείς του ΑΠΘ όπως το Τμήμα Φιλολογίας, ο Τομέας Τεχνολογίας Τροφίμων της Γεωπονικής Σχολής και το Τμήμα Γεωλογίας, καθώς και με μεγάλο αριθμό ιδρυμάτων από τη Βουλγαρία, την Αυστρία, την Ισπανία, τη Γερμανία, τη Σουηδία και τη Μεγάλη Βρετανία. «Οι συνεργασίες αυτές δημιουργούν τις απαραίτητες προϋποθέσεις για περαιτέρω έρευνες και προσέλκυση πόρων για τη νέα γενιά ερευνητριών και ερευνητών που εκπαιδεύεται στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης», επισήμανε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η κ. Βαλαμώτη.

Περισσότερες πληροφορίες για το PlantCult (ERC CoG GA 682529) στην ιστοσελίδα του έργου: http://plantcult.web.auth.gr/index.php/en/ και το fb: https://www.facebook.com/PlantCult/

Δήμητρα Κεχαγιά

*Τις φωτογραφίες παραχώρησε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η κ. Βαλαμώτη