Ποιός Διόνυσος και ποιά «Διονυσιακά» έθιμα τελικά;

Το  κλείσιμο του εορτασμού του Τριώδιου σηματοδοτεί την έναρξη της Σαρακοστής, που διαρκεί μέχρι και την μεγάλη γιορτή της Κυριακής του Πάσχα. Από τους εορτασμούς του Τριώδιου έχει μείνει η ανάμνηση από τα ξέφρενα parties και οι αποκριάτικες μεταμφιέσεις. Ίσως αυτό που συνήθως περνάει απαρατήρητο, οριακά αμάσητο, είναι τα αμέτρητα ρεπορτάζ που χρησιμοποιούν αμετροεπώς τον χαρακτηρισμό όλων αυτών των εκδηλώσεων που λαμβάνουν χώρα ανά την επικράτεια ως «Διονυσιακά».


Ποιού Διόνυσου είναι τα Διονυσιακά;

Βέβαια με την χρήση την λέξης  «Διονυσιακά»  στα ρεπορτάζ προσπαθεί να αποδοθεί η εκρηκτική εορταστική διάθεση της  περιόδου της αποκριάς. Όμως τα «Διονυσιακά»  έθιμα παρουσιάζουν μια ιστορική παραδοξότητα ως προς την εξέλιξη τους, η οποία συνδέεται άμεσα με την λατρεία του θεού Διονύσου και τον τρόπο που αυτή ενσωματώθηκε στο Δωδεκαθεϊσμό.

Έτσι αν η λέξη «Διονυσιακά»  χρησιμοποιείται για να δείξει την ανάγκη των ανθρώπων να ξεφύγουν από τις έννοιες της καθημερινότητας και τις συμβάσεις αυτής, τότε δείχνει πιο πιθανή η χρήση της έννοιας να αποδίδεται στην αρχική εμφάνιση της λατρείας του Διονύσου. Τότε που ο Θεός Διόνυσος, όχι ακόμα ισάξιο μέλος με τους Ολύμπιους Θεούς, περιπλανιέται σαν απόκληρος στον Ελλαδικό χώρο ερχόμενος από την Ανατολή. Η συντροφιά του αποτελείται από τις γυμνόστηθες Μαινάδες και τους τραγόμορφους  Σάτυρους.  Η συντροφιά αυτή περιπλανιέται συνεχώς υπό τους ήχους της μουσικής και χορεύοντας σε κατάσταση μέθης.

Η καθιέρωση της λατρείας του Διονύσου από τον Πεισίστρατο στην αρχαία Αθήνα τον 6^ο   αιώνα π.Χ, εγκαινιάζει μια διαφορετική περίοδο έκφρασης για τα «Διονυσιακά»  έθιμα. Πλέον η αμπελοκαλλιέργεια έχει εδραιωθεί και η κατανάλωση κρασιού γίνεται με μέτρο, με την μέθη από το κρασί να αποδίδεται ως συνήθεια στους άξεστους βαρβάρους.  Η λατρεία του, ισάξιου με τους Ολύμπιους, Θεού Διονύσου έχει συνδεθεί με το πολύτιμο για τους αρχαίους κρασί αλλά και με την δημιουργία του τραγικού θεάτρου. Οι τραγωδίες παρουσιάζονταν πρώτες κατά την διάρκεια της εορτής των Μεγάλων Διονυσίων και έπειτα ακολουθούσαν οι κωμωδίες.

Η εξέλιξη των «Διονυσιακών» εθίμων στην αρχαιότητα συνδέεται άμεσα με την ίδια την εξέλιξη των κοινωνιών της εποχής. Η πρωτόγονη κοινότητα των νομάδων τροφοσυλλεκτών έχει παραχωρήσει την θέση της στις οργανωμένες κοινότητες των αγροτών που συστήνουν τις πρώτες πόλεις-κράτη.  Εκείνη την εποχή ο Διόνυσος από άγριο θεϊκό τέκνο που τιμωρεί αυτούς που τον κυνηγούν και τον κατατρέχουν, μετατρέπεται στον Θεό συνοδοιπόρο του ανθρώπου που με το χορό, τις τέχνες και το κρασί βοηθάει να ξεπερνιούνται οι δυσκολίες της ζωής.

Ο Δικός μας Διόνυσος

Οι αρχαίοι Έλληνες μετά τον 6^ο αιώνα π.Χ. έχουν συνδέσει τον θεό Διόνυσο άμεσα με το αμπέλι, μια καλλιέργεια όμως που ξεχώριζε από τις υπόλοιπες. Γιατί το αμπέλι διέφερε σαν φυτό από τα άλλα δύο μέλη της «αγίας» τριάδας των καλλιεργειών. Δεν έμοιαζε με τα δημητριακά που κάθε χρόνο οι καλλιεργητές έσπερναν φυτεύοντας τον σπόρο στο χώμα της «μάνας Γης», τα οποία είχαν συνδεθεί με την θεά Δήμητρα, ούτε  και με την ελιά που διατηρεί το φύλλωμα της όλο το χρόνο.

Για τους προγόνους μας η άμπελος συμβόλιζε την αναγέννηση της ζωής που νικάει τον θάνατο λυτρώνοντας. Καθώς από το «νεκρό» ξύλο του χειμώνα κάθε άνοιξη ξεπετιούνται οι νέοι βλαστοί που θα παράγουν τα σταφύλια της χρονιάς, για να εξασφαλιστεί η παραγωγή του κρασιού. Ταυτόχρονα η άμπελος διέφερε και στον τρόπο που δημιουργούνταν έναν νέο φυτό, καθώς δεν προκύπτει από την φύτευση των κουκουτσιών αλλά από  το μπήξιμο ενός κομμένου κλαδιού στο χώμα της «μάνας Γης». Από αυτό τον τρόπο καλλιέργειας προέκυψε και η σύνδεση του Διονύσου με τον Φαλλό, που παρομοιάζονταν με το κλαδί της αμπέλου.

Εν τέλει

Η χρήση της λέξης «Διονυσιακά»  στα δημοσιογραφικά ρεπορτάζ μπορεί να παρέχει την ευκολία της περιγραφής της ατμόσφαιρας αλλά φαίνεται ότι χολένει στην ανάδειξη της καταγωγής αυτών των εθίμων. Η επιβολή του Χριστιανισμού σαν επίσημη θρησκείας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και το κυνήγι του Δωδεκαθεϊσμού από τον Θεοδόσιο το Μέγα, δημιουργούν ένα ιστορικό κενό που δεν επιτρέπει την αλόγιστη σύνδεση των αποκριάτικων εθίμων  με τον θεό Διόνυσο.

Είναι βασικό λοιπόν να ξεκαθαριστεί ότι τα «Διονυσιακά»   έθιμα που ξεπηδούν ανά την Ελλάδα θα πρέπει να συνδεθούν, όχι με την λατρεία  του Διονύσου αλλά, με τον ερχομό της άνοιξης και την έναρξη της νέας καλλιεργητικής περιόδου. Γιατί πώς αλλιώς να εξηγηθεί ότι ως «Διονυσιακά»  έθιμα περιγράφονται αυτά που εκδηλώνονται πάντα στο νοητό τέλος του χειμώνα και στο πέρασμα στην άνοιξη.

Για όσους έχουν την τύχη να περιπλανηθούν μακριά από την καθημερινότητα των πόλεων και να επισκεφθούν έναν αμπελώνα, θα γίνουν μάρτυρες της αναγέννησης του θεού Διονύσου. Καθώς σε κάποιες περιοχές οι οφθαλμοί έχουν ήδη σκάσει και οι νέοι βλαστοί έχουν εμφανιστεί, ενώ στις υπόλοιπες τα φουσκωμένα μάτια προαναγγέλλουν τον ερχομό της άνοιξης και την επιστροφή του θεού Διονύσου.

Καλή καλλιεργητική χρονιά σε όλους τους αμπελουργούς μας.

Κώστας Προβατάς Dip Wset