To κρασοπότηρο που ήταν «πλανητάριο»

Ο σκύφος ήταν ένα αρχαίο ελληνικό αγγείο, ένα είδος ποτηριού με πλατύ στόμιο («ευρύστομο») και δύο λαβές που αποτελούσε μία από τις πιο δημοφιλείς μορφές κυπέλλου στην αρχαία Ελλάδα.

Ένας σκύφος με αναπαραστάσεις ζώων που βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Λαμίας κέντρισε το ενδιαφέρον του αμερικανού αρχαιολόγου Τζον Μπαρνς που επισκέφθηκε το μουσείο. Μελετώντας το συγκεκριμένο αγγείο ο Μπαρνς κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι αναπαραστάσεις των ζώων απεικονίζουν στην πραγματικότητα...
αστερισμούς. Αν η θεωρία του είναι ορθή, τότε έχουμε να κάνουμε με ένα ιδιαίτερα σημαντικό εύρημα. Αυτό γιατί τα παλαιότερα γραπτά κείμενα στα οποία υπάρχουν αναφορές για τις αστρονομικές γνώσεις των αρχαίων Ελλήνων ανάγονται στον 5ο αιώνα π.Χ.

Προκειμένου να εντοπίσουν παλαιότερες αστρονομικές αναφορές οι ερευνητές στρέφονται στη μελέτη του διακόσμου διαφόρων αντικειμένων. Ενα από τα πρώτα δείγματα αστρονομικών γνώσεων των αρχαίων Ελλήνων καταγράφεται σε ένα θραύσμα κεραμικού αντικειμένου το οποίο χρονολογείται κάπου ανάμεσα στο 760 π.Χ. και στο 700 π.Χ. Ο επίμαχος σκύφος χρονολογείται στο 625 π.Χ. και σε περίπτωση που κρύβει όντως αστρονομικά δεδομένα θα είναι φυσικά ένα από τα αρχαιότερα σχετικά ευρήματα.

Ο σκύφος ανακαλύφθηκε μέσα σε συντρίμμια δίπλα σε έναν αρχαίο ναό στην ακρόπολη των Αλών, η οποία βρίσκεται περίπου 40 χλμ. βόρεια της Θήβας.  Αν και περίπου το ένα τρίτο του λείπει, εν τούτοις οι αναπαραστάσεις των ζώων διασώθηκαν σε σημαντικό βαθμό. Σε αυτές απεικονίζονται ένας ταύρος, ένα φίδι, ένας λαγός ή ένα μικρό σκυλί, ένας μεγάλος σκύλος, ένας σκορπιός, ένα δελφίνι και το μπροστινό μισό ενός λιονταριού ή πιθανώς ενός πάνθηρα.  

«Ο πατέρας μου με μεγάλωσε με την αστρονομία και βλέποντας αυτό το γκρουπ ζώων η σκέψη που αναπήδησε αμέσως στο μυαλό μου ήταν ότι αυτό που έβλεπα είχε σχέση με αστερισμούς. Αν επαναξιολογήσουμε άλλες σκηνές με ζώα που έχουν χαρακτηριστεί σκηνές κυνηγιού ή ζωφόρος ζώων, τότε ίσως μπορέσουμε να βρούμε περισσότερες απεικονίσεις των αστερισμών και να κατανοήσουμε καλύτερα το πώς οι αρχαίοι Ελληνες έβλεπαν τον ουρανό τη νύχτα» εκτιμά ο Μπαρνς.

Αστερισμοί που συμβολίζουν τις εποχές

Ο αμερικανός αρχαιολόγος υποστηρίζει ότι η ζωγραφική σύνθεση δεν έχει κάποια συνοχή και αναφέρει ως παράδειγμα το δελφίνι που μοιάζει εντελώς αταίριαστο με τα υπόλοιπα ζώα της στεριάς που απεικονίζονται στον σκύφο. Αναφέρει ακόμη την παρουσία του σκορπιού, ο οποίος επίσης δεν αποτελούσε δημοφιλές «θέμα» των καλλιτεχνών σε κεραμικά αντικείμενα - πολύ περισσότερο, δεν τοποθετούσαν σκορπιούς σε συνθέσεις με πολλά ζώα. Σύμφωνα με τον Μπαρνς ο ταύρος αναπαριστά τον αστερισμό του Ταύρου και το φίδι τον αστερισμό της Υδρας (και όχι τον αστερισμό του Οφεως ή του Δράκοντα που συνδέονται άμεσα με το ερπετό). Ο λαγός αντιστοιχεί στον αστερισμό του Λαγωού, ο σκύλος στον αστερισμό του Μεγάλου ή Μικρού Κύωνος, ο σκορπιός στον αστερισμό του Σκορπιού, το δελφίνι στον αστερισμό του Δελφινιού και το λιοντάρι στον αστερισμό του Λέοντα. Οπως αναφέρει στη μελέτη του που δημοσιεύθηκε στην επιθεώρηση «Hesperia» της Αμερικανικής Σχολης Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα τα ζώα συμβολίζουν τους αστερισμούς και αυτοί με τη σειρά τους τις εποχές του έτους. Ο ταύρος και πιθανώς κάποια ζώα που απεικονίζονταν στο χαμένο μέρος του σκύφου συμβολίζουν το φθινόπωρο, το φίδι, ο λαγός και ο σκύλος τον χειμώνα, ο σκύλος (ξανά) και ο σκορπιός την άνοιξη, το δελφίνι και το λιοντάρι το καλοκαίρι. Ο Τζον Μπαρνς, υποψήφιος διδάκτωρ Κλασικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Μιζούρι - Κολούμπια, απάντησε στις ερωτήσεις που του έθεσε «το Βήμα» σχετικά με τη μελέτη του.

-Γιατί κατά τη γνώμη σας ο αρχαίος καλλιτέχνης αποφάσισε να δημιουργήσει αυτή τη συμβολική αναπαράσταση των αστερισμών;

«Δυστυχώς, δεν έχουμε στη διάθεσή μας κάποια στοιχεία που να απαντούν σε αυτό το ερώτημα. Ωστόσο το σημείο στο οποίο βρέθηκε ο σκύφος υποδεικνύει ότι αποτελούσε αντικείμενο που χρησιμοποιούνταν στον ναό. Η αναπαράσταση δεν φαίνεται να αποτελεί ένα είδος ημερολογίου αλλά οι συγκεκριμένοι αστερισμοί επιλέχθηκαν επίτηδες επειδή ίσως σήμαιναν κάτι ιδιαίτερο για τους ντόπιους και πιθανότατα συμβολίζουν με τη σειρά τους τις εποχές του έτους. Αν τελικά αυτό ισχύει, τότε η σκηνή στον σκύφο μπορεί να υπενθυμίζει γεγονότα ή εορτασμούς που γίνονταν στον ναό καθώς εναλλάσσονταν οι εποχές. Μπορεί επίσης να είναι μια αναπαράσταση που δείχνει το πέρασμα του χρόνου. Οπως ανέφερα και στην αρχή, δεν μπορούμε να ξέρουμε γιατί σχεδιάστηκε η συγκεκριμένη σκηνή».

-Θα συνεχίσετε να αναζητείτε «κρυμμένα» αστρολογικά θέματα σε αρχαία αντικείμενα, είτε ελληνικά είτε άλλων πολιτισμών;

«Ευελπιστώ ότι θα συνεχίσω να κάνω αυτού του είδους τις έρευνες. Πρέπει μάλιστα να σας πω ότι υπάρχουν και άλλοι επιστήμονες που ασχολούνται επισταμένα με αυτό το αντικείμενο. Αν μάθουμε περισσότερα για το πώς έβλεπαν και κατανοούσαν τον νυχτερινό ουρανό οι αρχαίοι Ελληνες, θα μπορέσουμε να συγκρίνουμε τις δικές τους γνώσεις με εκείνες άλλων αρχαίων μεσογειακών πολιτισμών και από αυτό να προκύψουν ενδιαφέροντα στοιχεία για την πιθανή σχέση και επικοινωνία ανάμεσα σε αυτούς τους πολιτισμούς. Μια ενδιαφέρουσα ερευνητική προσπάθεια είναι αυτή που γίνεται από το Πανεπιστήμιο Κορνέλ. Πρόκειται για το πρόγραμμα CHELP (The Cornell Halai and East Lokris Project - http://halai.arts.cornell.edu/wwwroot/chelp/home.htm), όπου μελετώνται τα αρχαία ευρήματα από την ευρύτερη περιοχή στην οποία βρέθηκε ο σκύφος».

Προβολή στο Μουσείο Λαμίας
Ο σκύφος στον οποίο ο αμερικανός αρχαιολόγος Τζον Μπαρνς εντοπίζει ένα από τα αρχαιότερα δείγματα αστρονομικών γνώσεων των αρχαίων Ελλήνων εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Λαμίας. Η Μαρία-Φωτεινή Παπακωνσταντίνου, προϊσταμένη της ΙΔ' Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων στην οποία υπάγεται το μουσείο, αναφέρει σχετικά στο «Βήμα»:

-΄Ηταν για εσάς έκπληξη η θεωρία που ανέπτυξε ο αμερικανός αρχαιόλογος για το τι συμβολίζει ο διάκοσμος του σκύφου; 

Ο σκύφος από τις Αλές εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Λαμίας από το 1994 στο πλαίσιο της παρουσίασης των ευρημάτων από διάφορα ιερά της Φθιώτιδας, ανάμεσα σε αυτά και από το ιερό της Αθηνάς Σωτήρος στην ακρόπολη των αρχαίων Αλών. Η πόλη των Αλών στην Ανατολική Λοκρίδα ιδρύθηκε τον 7ο αι. π.Χ. και γνώρισε ιδιαίτερη ακμή στους αρχαϊκούς χρόνους. Η ανασκαφική διερεύνηση του χώρου πραγματοποιήθηκε στις αρχές του 20ού αιώνα από την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών (ανασκαφέας Hetty Goldman) ενώ συμπληρωματικές εργασίες έγιναν στη δεκαετία του 1990 υπό τη διεύθυνση του καθηγητή John Coleman του Πανεπιστημίου του Cornell. Ένα από τα ευρήματα της ανασκαφής της τελευταίας αυτής περιόδου είναι και ο αρχαϊκός σκύφος με κεντρική παράσταση μιας ζωφόρου με ζώα, ο οποίος προέρχεται από τις επιχώσεις μικρού ιερού, όπου θα πρέπει να είχε αφιερωθεί.

Μέχρι πρόσφατα το αγγείο αυτό δεν είχε αποτελέσει αντικείμενο ιδιαίτερης μελέτης και η ζωφόρος η οποία το διακοσμεί είχε αντιμετωπιστεί, σε μια πρώτη προσέγγιση, ως μια συνηθισμένη απεικόνιση μορφών από το ζωικό βασίλειο. Πράγματι, χωρίς εξειδικευμένες γνώσεις, η ταύτιση των μορφών αυτών με αστερισμούς δεν είναι με την πρώτη ματιά εφικτή. Η δημοσίευση του άρθρου του John Barnes στο περιοδικό Hesperia και η συνακόλουθη δημοσιότητα την οποία έλαβε το θέμα αποτέλεσαν αναμφίβολα μια ευχάριστη έκπληξη, εφόσον ένα έκθεμα, το οποίο μέχρι τότε δεν είχε κεντρίσει το ενδιαφέρον των μελετητών, αποκτούσε μέσα από την ερμηνευτική πρόταση του αμερικανού αρχαιολόγου μια ξεχωριστή σημασία, φωτίζοντας άγνωστες πτυχές της ιστορίας της αστρονομίας αλλά και της ιστορίας του ιερού στις Αλές.



-Θεωρείτε ότι είναι βάσιμη η ερμηνεία που δίνει ο Μπαρνς ότι ο διάκοσμος του σκύφου συμβολίζει συγκεκριμένους αστερισμούς οι οποίοι με τη σειρά τους συμβολίζουν τις τέσσερις εποχές;

Ο Τζον Μπαρνς στο εκτεταμένο άρθρο του ανατρέχει διεξοδικά στις πηγές αναζητώντας στοιχεία για την ελληνική αστρονομία, και στην αγγειογραφία για τον εντοπισμό σκηνών οι οποίες τοποθετούνται στον ουρανό. Στη συνέχεια, επιχειρεί τον παραλληλισμό τους με την παράσταση του σκύφου και την ερμηνεία της ίδιας της σύνθεσης της ζωφόρου, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι, η ασυνήθιστη συνύπαρξη των συγκεκριμένων ζώων υποδεικνύει ότι η παράσταση δεν θα πρέπει να αναγνωσθεί ως σκηνή κυνηγιού ή ως απλή εικονιστική παράθεση επιλεγμένων ειδών της άγριας ζωής. Βάσει των κανόνων των αστερισμών μεταγενέστερων χρόνων θεωρεί τα ζώα ως τους αστερισμούς από τους οποίους περνά ο ήλιος στη διάρκεια του χρόνου και ερμηνεύει τη σκηνή ως αναπαράσταση του νυχτερινού ουρανού, η οποία αποδίδεται με την συντομευμένη μορφή των εποχιακών συνδυασμών ορισμένων αστερισμών. Η απόψη αυτή αποτελεί μια εντυπωσιακή αλλά επαρκώς τεκμηριωμένη προσέγγιση, η οποία, όπως κάθε επιστημονική θεωρία, τίθεται μετά τη δημοσίευσή της στην κρίση της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας.

Το Αρχαιολογικό Μουσείο Λαμίας το οποίο έχει την τύχη να περιλαμβάνει στις συλλογές του το σπάνιο, με τα σημερινά δεδομένα, αυτό εύρημα, προέβη σε όλες τις απαραίτητες ενέργειες για την ιδιαίτερη προβολή του, με την διοργάνωση θεματικών ξεναγήσεων και περιοδικής έκθεσης σε συνδυασμό με άλλα στοιχεία που συμβάλλουν στην πληρέστερη κατανόηση της προτεινόμενης ερμηνείας, όπως η έκθεση αντικειμένων (εικ. 1) που σχετίζονται με την μέτρηση του χρόνου, (ηλιακό ρολόι από τη Στυλίδα), η διάλεξη του καθηγητή Φυσικής του Διαστήματος στο Πανεπιστήμιο Αθηνών κ. Ξενοφώντα Μουσσά με θέμα «Ο Μηχανισμός των Αντικηθύρων, το πρώτο αστρονομικό ρολόϊ» και η έκθεση πινακίδων (posters) με κείμενα και εποπτικό υλικό σχετικά με την ιστορία της αστρονομίας, την οποία προσυπογράφει ό ίδιος (εικ. 2). Με τον τρόπο αυτό οι επισκέπτες, ενήλικοι και ομάδες μαθητών, οι οποίοι αθρόα προσέρχονται το τελευταίο διάστημα στο Μουσείο, γίνονται κοινωνοί των πορισμάτων της πρόσφατης έρευνας στο πλαίσιο πραγματοποίησης οργανωμένων ξεναγήσεων και υλοποίησης εκπαιδευτικών προγραμμάτων από τους αρχαιολόγους της Εφορείας Αρχαιοτήτων Φθιώτιδας & Ευρυτανίας. Ο διάλογος ο οποίος ακολουθεί και η προβολή, τόσο των συγκεκριμένων ευρημάτων, όσο και των μόνιμων συλλογών του Μουσείου, συμβάλλουν αποφασιστικά, πέρα από τη διάχυση της επιστημονικής γνώσης, στην ανάδειξη της τοπικής ιστορίας και στην προαγωγή του πολιτιστικού και εκπαιδευτικού έργου της Εφορείας.




Στο Αρχαιολογικό Μουσείο Λαμίας, στην προθήκη της Πρωτοελλαδικής κεραμικής εκτίθεται, μεταξύ άλλων, τμήμα πήλινου τηγανόσχημου αγγείου Πρωτοελλαδικής ΙΙ περιόδου (2.650-2.200/2150 π.Χ.) το οποίο προέρχεται από την ανασκαφή του προϊστορικού οικισμού τη θέση ‘’Ράχη’’ Προσκυνά Φθιώτιδας. Πρόκειται για αγγείο κυκλικού σχήματος, επίπεδο, με ρηχά τοιχώματα, και λαβή σε σχήμα Π, το οποίο φέρει διακόσμηση από σπείρες στην εξωτερική πλευρά του πυθμένα.

Οι σπείρες αποτελούν γνωστό θέμα της Πρωτοκυκλαδικής τέχνης, το οποίο, σύμφωνα με την μέχρι πρότινος επικρατούσα θεωρία, αποδίδει τα κύματα της θάλασσας και συμβολίζει την ατέρμονη κίνηση. Πρόσφατα όμως διατυπώθηκε η άποψη ότι στα τηγανόσχημα αγγεία απεικονίζονται οι αστρονομικές γνώσεις των κατοίκων του Αιγαίου και ότι αποτελούν ένα είδος πολύπλοκων ημερολογίων με πολλαπλές εφαρμογές.


Πήλινο τηγανόσχημο σκεύος με εγχάρακτη διακόσμηση από την Χαλανδριανή της Σύρου, Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος, 2800-2300 π.Χ. (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο).

Τα ζώα στον διάκοσμο του σκύφου που βρίσκεται στο Μουσείο της Λαμίας αναπαριστούν σύμφωνα με τη νέα μελέτη κάποιους αστερισμούς

 Λαΐνας Θοδωρής / Το Βήμα