Οινολογικές παραστάσεις σε αρχαία ελληνικά νομίσματα

*Το όνομα κυρ-Μέντιος που χρησιμοποιούμε για να αναφερθούμε στα  γαϊδουράκια, οφείλεται στα νομίσματα της αρχαίας Μένδης Χαλκιδικής, που είχανε χαραγμένο τον Διόνυσο επάνω σε έναν όνο. Φημισμένο ήταν το κρασί που παρήγαγε η πόλη, γνωστό ως Μενδαίος οίνος.

Τα αρχαία ελληνικά νομίσματα αποτελούν πολύτιμη πηγή πληροφοριών για πολλούς τομείς του βίου του αρχαίου κόσμου.

Μεταξύ των παραστάσεων που κοσμούν τις όψεις τους, σημαντική θέση κατέχουν τα θέματα που έχουν σχέση με το κρασί και τη λατρεία του προστάτη θεού του, του Διονύσου. Αυτό είναι ένα πρώτο συμπέρασμα μιας μικρής έρευνας που έγινε στο χώρο της νομισματικής, με σκοπό τον εντοπισμό αμπελουργικών-οινολογικών παραστάσεων. Η έρευνα αυτή κινήθηκε γεωγραφικά στα πλαίσια του «μείζονος Ελληνισμού».:

 Ο 6ος αι. π.Χ. αποτέλεσε το ανώτατο χρονικό όριο και ο 1ος αι. π.Χ. το κατώτατο.

Τα πρώτα νομίσματα με οινολογικές παραστάσεις εμφανίζονται τον 6ο αι. σε διάφορες περιοχές: Σικελία, Θράκη, Θεσσαλία, Αιγαίο•  από τότε συναντώνται συνεχώς ως τον 1ο αι. Κατά τη διάρκεια του διαστήματος αυτού παρατηρούμε ότι ορισμένες πόλεις επιδεικνύουν μία επιμονή στο θέμα διαχρονικά, όπως για παράδειγμα η Κέρκυρα, που κόβει νομίσματα από τις αρχές του 5ου ως τον Ιο αι., ενώ σε άλλες υπάρχει περιορισμένη χρονική παρουσία των σχετικών τύπων, όπως στην Τραπεζούντα του Πόντου, της οποίας οι ανάλογες κοπές τοποθετούνται μόνο στον 4ο αι.

Τα νομίσματα με οινολογικές παραστάσεις καλύπτουν όλο το χώρο εγκατάστασης και δράσης του Ελληνισμού, από την Κάτω Ιταλία και τη Σικελία μέχρι τη Φρυγία. Από τις πόλεις που έκοψαν τέτοια νομίσματα οι περισσότερες είναι παράλιες• μόνο ένας μικρός αριθμός τους βρίσκεται στην ενδοχώρα. Μεγάλο αριθμό κοπών συναντάμε σε πόλεις της Μακεδονίας, στην Κέρκυρα, στη Βοιωτία, στις Κυκλάδες, στη Χίο και σε ορισμένες πόλεις της Μ. Ασίας, όπως οι Σόλοι της Κιλικίας.

Τα αμπελουργικά-οινολογικά θέματα που κοσμούν τις όψεις των νομισμάτων αυτών διακρίνονται σε τρεις βασικούς, και αρκετούς σύνθετους δευτερεύοντες τύπους. Οι τρεις κύριοι τύποι είναι: ο βότρυς, ο Διόνυσος και τα αγγεία που σχετίζονται με τη χρήση του κρασιού, κυρίως ο κάνθαρος και ο ελικωτός κρατήρας. Οι σύνθετοι τύποι προκύπτουν από το συνδυασμό των τριών βασικών, αλλά και από την προσθήκη και άλλων θεμάτων. Η ποικιλία των τύπων είναι μεγάλη. Ο πλούτος τους αλλά και η εμμονή τόσων ελληνικών πόλεων & αυτά τα θέματα υποδηλώνει τη σημασία που απέδιδαν στο κρασί, είτε γιατί αποτελούσε ένα από τα κύρια προϊόντα τους και βασικό στοιχείο των εμπο:-ιχών δραστηριοτήτων τους, είτε εξαιτίας της άμεσης σχέσης του με τη λατρεία του Διονύσου, είτε και για τους δύο παραπάνω λόγους μαζί, καθώς Διόνυσος και άμπελος συμπορεύονται.

Παρακάτω θα επιχειρήσουμε μία σύντομη παρουσίαση των βασικών τυπολογικών ομάδων, με παράλληλη αναφορά σε συγκεκριμένα, αντιπροσωπευτικά για κάθε τΰπο, νομίσματα από διάφορους αιώνες. Ο βότρυς είναι ο επικρατέστερος χαι συνηθέστερος τύπους αμπελουργικών παραστάσεων. Συναντάται αδιάλειπτα από τον 6ο έως και τον Ιο αι. π.Χ. σε νομίσματα πολλών πόλεων σε όλο τον αρχαίο ελληνικό κόσμο.
 
Το τσαμπί εμφανίζεται πολύ συχνά μόνο του χωρίς άλλα διακοσμητικά στοιχεία, όπως σ' ένα νόμισμα του 6ου αι. από την Τήνο (εικ. 1). Το θέμα έχει αποδοθεί πολύ ρεαλιστικά και το τσαμπί αναδεικνύεται, καλύπτοντας όλο το πεδίο του νομίσματος.

Μία πολύ συνηθισμένη παραλλαγή του τύπου του βότρυος είναι ο συνδυασμός του με ένα ή περισσότερα φύλλα διαφόρων ειδών, κυρίως φύλλα αμπέλου και κισσού. Στην εικ. 2 παρουσιάζεται ένα αργυρό τετράδραχμο του 6ου αι. από την Πεπάρηθο, τη σημερινή Σκόπελο, που εμφανίζει πολύ μεγάλη ποικιλία τύπων σχετικών με το κρασί.

Σ' αυτή την πρώιμη και ωραιότατη παράσταση βλέπουμε δύο φύλλα αμπέλου που πλαισιώνουν το τσαμπί, το οποίο κρέμεται ακόμη από το μίσχο του- έντονη είναι η λιτότητα και πλαστικότητα της παράστασης του νομίσματος αυτού. Το τσαμπί στους σύνθετους τύπους μπορεί να συνδυαστεί με διάφορα άλλα στοιχεία, όπως στάχυ, μέλισσα, δελφίνι, κέρας αφθονίας, άστρο, μοτίβα που έχουν σχέση με τα τοπικά προϊόντα και εμβλήματα της εκάστοτε πόλης.

Στο αργυρό λόγου χάρη τετράδραχμο του τέλους του 5ου αι. από τη Ρόδο, το ρόδο, ως κύριο σύμβολο της πόλης, καταλαμβάνει το κεντρικό τμήμα του έγκοιλου τετραγώνου. Το πλαισιώνουν όμως δύο μικρότερα τσαμπιά μαζί με κληματίδες. Εδώ θα πρέπει να παρατηρήσουμε την ιδιαίτερη απόδοση των λεπτομερειών τόσο του άνθους όσο και των τσαμπιών (εικ. 3). Άλλο παράδειγμα της ίδιας κατηγορίας είναι μια αργυρή δραχμή από τη Χίο, του 2ου-1ου αι. π.Χ. (εικ. 4). Στην μπροστινή όψη έχει χαραχτεί Σφίγγα καθισμένη προς τ' αριστερά, βασικός τύπος των χιακών νομισμάτων διακρίνουμε μπροστά της, σε μικρότερο βέβαια μέγεθος, ένα τσαμπί. Ο βότρυς δε συνδυάζεται μόνο με άλλα θέματα, αλλά και με τον εαυτό του.

Σε νομίσματα συναντάμε δύο, τρία τέσσερα, ακόμη και πέντε τσαμπιά μαζί. Στο τετρώβολο του 2ου αι. από την Ερέτρια βλέπουμε για παράδειγμα κλώνο κλήματος με δύο τσαμπιά και δύο φύλλα (εικ. 5). Τέλος, στις παραλλαγές του βότρυος συγκαταλέγεται και το κλήμα με ένα ή περισσότερα τσαμπιά. Σ' ένα αργυρό τετράδραχμο του 5ου αι. από τη Μαρώνεια εικονίζεται ένα κλήμα φορτωμένο με 5 τσαμπιά (εικ. 6). Το κεντρικό τετράγωνο καλύπτεται ολοκληρωτικά από τους ελικοειδείς κλώνους του φυτού με τους καρπούς και τα φύλλα του.

Η δεύτερη μεγάλη τυπολογική ομάδα περιλαμβάνει τις απεικονίσεις του Διονύσου, του προστάτη του κρασιού. Ο Διόνυσος απαντά σε νομίσματα από τον 6ο ως τον Ιο αι. π.Χ. Παρουσιάζεται στεφανωμένος με φύλλα κισσού ή σπανιότερα με φύλλα αμπέλου. Στις απεικονίσεις του υπάρχουν πολύ συχνά συμπληρωματικά στοιχεία, χαρακτηριστικά για το θεό αυτό, όπως π.χ. θύρσος, κάνθαρος, βότρεις κ.ά.

Ο συνηθέστερος τύπος είναι η αγένειος κεφαλή του θεού, στραμμένη συνήθως προς τα δεξιά. Ένα παράδειγμα αυτού του τύπου είναι ο εμπροσθότυπος ενός αργυρού ημίδραχμου του 4ου αι. από τη Λαμία, που εικονίζει το νεαρό Διόνυσο, με μαλλιά που φτάνουν ως τους ώμους, να κοιτά προς τ' αριστερά (εικ. 7).

Ο δεύτερος, λιγότερο συνηθισμένος, τύπος είναι η γενειοφόρος κεφαλή του θεού. Στην εικ. 8 βλέπουμε το νόμισμα ενός κυκλαδίτικου νησιού, κέντρου λατρείας του Διονύσου. Πρόκειται για την Άνδρο, όπου, σύμφωνα με τον Παυσανία, υπήρχε παράδοση ότι «κάθε δεύτερη χρονιά στη γιορτή του Διόνυσου τρέχει μόνο του κρασί από το ιερό» . Άλλο ένα παράδειγμα του ίδιου τύπου, αλλά προς τ' αριστερά, αποτελεί το αργυρό τετράδραχμο του 4ου αι. από τη Θάσο με θαυμάσια απόδοση της κεφαλής του Διονύσου, ο οποίος, μαζί με τον Ηρακλή, ήταν θεός-προστάτης της πόλης . Η παράσταση χαρακτηρίζεται από πλαστικότητα και προσεκτική χάραξη των λεπτομερειών, όπως τα πλεγμένα σε στεφάνι φύλλα του κισσού και τα όμορφα χτενισμένα μαλλιά (εικ. 9).

Εκτός από τους τύπους με τις κεφαλές του θεού υπάρχει και ένας αρκετά μεγάλος αριθμός παραστάσεων που δείχνουν το Διόνυσο σε διάφορες στάσεις, π,χ, ο θεός ιππεύει πάνθηρα, ο Διόνυσος-παιδί κρατά τσαμπί, ο Διόνυσος όρθιος ή καθισμένος κρατά θύρσο, κάνθαρο κ.ά. Στην εικ. 10 παρουσιάζεται ένας αργυρός στατήρας του 6ου αι. από μία πόλη της Κάτω Ιταλίας. Πρόκειται για μία από τις αρχαιότερες απεικονίσεις του θεού σε νομίσματα. Η αρκετά σχηματοποιημένη παράσταση εικονίζει το Διόνυσο όρθιο, γυμνό, με μαλλιά μακριά, διευθετημένα σε βοστρύχους, να κρατά κάνθαρο και κλώνο αμπέλου.

Οι παραστάσεις των αγγείων που σχετίζονταν με το κρασί συνθέτουν την τρίτη μεγάλη τυπολογική ομάδα των νομισμάτων με αμπελουργικά-οινολογικά θέματα. Δύο είναι τα σχήματα αγγείων που απαντούν συχνότερα σε νομίσματα: ο κάνθαρος και ο ελικωτός κρατήρας• λιγότερο συχνά συναντώνται η οινοχόη, ο αμφορέας και άλλα είδη κρατήρων.

Ο κάνθαρος, αγγείο πόσεως που κατεξοχήν συνδέεται με το κρασί, κοσμεί τις όψεις των νομισμάτων από τον 6ο ως τον 1ο αι. π.Χ. Εικονίζεται είτε μόνος του είτε σε συνδυασμό με τσαμπιά, φύλλα και κλώνους κισσού ή αμπελιού, θύρσους, καθώς και με άλλα θέματα, άσχετα με το κρασί, όπως ημισέλινο, ρόπαλο, φίδια, δελφίνι κ.ά. Παράδειγμα του τύπου αποτελεί ο αργυρός οτατήρας του 6ου αι. από τη Νάξο, νησί μεγάλο και εύφορο, όπου αποδίδονται μάλιστα ορισμένοι μύθοι σχετικά με το Διόνυσο (εικ.11). Στο νόμισμα παριστάνεται ο κάνθαρος με στεφάνι κισσού• από κάθε λαβή κρέμεται τσαμπί.

Οι κρατήρες ήταν μεγάλα αγγεία μέσα στα οποία γινόταν η ανάμιξη του οίνου με νερό. Απεικονίσεις του ελικωτού κρατήρα συναντάμε σε νομίσματα από τον 5ο ως τον Ιο αι. π.Χ., κυρίως όμως κατά τον 4ο αι. Παρουσιάζεται μόνος του, αλλά και συνοδευόμενος από μοτίβα σχετικά με το αμπέλι και το κρασί, π.χ. τσαμπιά, κισσό, κλήμα, οινοχόη. Μπορεί βέβαια να συνδυαστεί και με άλλα θέματα, όπως στάχυ, δελφίνι, ρόπαλο κ.ά. Χαρακτηριστικό είναι ένα αργυρό νόμισμα από τη Θήβα του 4ου αι. π.Χ. εικ. 12), όπου εικονίζεται ελικωτός κρατήρας και, δεξιά του, τσαμπί. Σε όλη γενικά τη Βοιωτία απαντούν συχνότατα νομισματικοί τύποι σχετικοί με το κρασί και το Διόνυσο, τον οποίο οι Βοιωτοί θεωρούσαν τοπικό θεό- ο μύθος τον παρουσίαζε ως γιο του Δία και της Σεμέλης, κόρης του Κάδμου. Σπανιότερα εμφανίζονται και άλλα είδη κρατήρων.
Το τρίτο σχήμα αγγείων είναι η οινοχόη, που χρησίμευε στο σερβίρισμα του κρασιού.

Έχουμε σχετικά λίγα δείγματα, κυρίως από τον 5ο και 4ο αι. π.Χ. Η οινοχόη εμφανίζεται είτε μόνη της, όπως στο νόμισμα του 5ου αι. από την Τορώνη, πόλη της Χαλκιδικής, (εικ. 13), είτε μαζί με τσαμπί, κληματίδα κ.ά.

Διάφορα είδη αμφορέων χαράσσονται στις όψεις των νομισμάτων, συχνά σε συνδυασμό με θε'ματα που προσδιορίζουν το περιεχόμενο τους. Οι αμφορείς για κρασί συνοδεύονται από τσαμπιά, φύλλα ή άλλα στοιχεία. Στην εικ. 14 παρουσιάζουμε τον οπισθότυπο του νομίσματος από τη Χίο , σημαντικό κέντρο εμπορίας κρασιού, μέσα σε στικτό κύκλο έχει απεικονιστεί ένας οξυπύθμενος αμφορέας• αριστερά του διακρίνουμε ένα κέρας αφθονίας.

Ορισμένα νομίσματα φέρουν και συνδυασμούς αγγείων μεταξύ τους, όπως η αργυρή δραχμή του 3ου αι. από την Κέρκυρα στην εικ. 15. Βλέπουμε έναν κάνθαρο και μια οινοχόη που πλαισιώνουν έναν ελικωτό κρατήρα. Σ' αυτή την παράσταση παρατηρούμε προσεκτική απόδοση των λεπτομερειών, κυρίως σε ό,τι αφορά τη διακόσμηση του μεγαλύτερου αγγείου.

Εκτός από τις παραπάνω κύριες τυπολογικές ομάδες υπάρχουν και κάποιες παραστάσεις που σχετίζονται έμμεσα με το κρασί. Πρόκειται κυρίως για μέλη της ακολουθίας του Διονύσου, Μαινάδες, Σατύρους κλπ., που βρίσκονται συνήθως υπό την επήρεια μέθης.

Μία κεφαλή Μαινάδας εικονίζεται σ' ένα χρυσό στατήρα του 4ου αι. από τη Λάμψακο, πόλη του Ελλησπόντου (εικ. 16). Το κεφάλι της γυναικείας μορφής είναι στραμμένο προς τ' αριστερά και φέρει στεφάνι κισσού.

Στο αργυρό τετράδραχμο του 5ου αι. από τη Νάξο της Σικελίας παριστάνεται ένας Σιληνός καθισμένος πάνω σε σακί. Κρατά κάνθαρο και κλώνο κισσού- πάνω στο γόνατο του βλέπουμε άλλο ένα μισογεμάτο ασκί. Η σπάνιας ομορφιάς εικόνα, με το νωχελικά καθισμένο Σιληνό που έχει στραμμένο το βλέμμα στο αγγείο του κρασιού, αποδίδει με επιτυχία την ατμόσφαιρα που επικρατούσε στην ακολουθία του Διονύσου (εικ. 17).

Σ' ένα νόμισμα του 6ου αι. από τη Μακεδονία απεικονίζονται δύο νύμφες που κρατούν έναν αμφορέα με κρασί (εικ. 18). Είναι εμφανή τα αρχαϊκά χαρακτηριστικά της παράστασης- διακρίνονται οι σχηματοποιημένοι βόστρυχοι στην κόμη των γυναικών, που φορούν στεφάνη, σκουλαρίκια και χιτώνα.

Τέλος, μία θαυμάσια παράσταση φέρει το τετράδραχμο του 5ου αι. από τη Μένδη της Χαλκιδικής (εικ. 19). Μνεία του κρασιού της πόλης αυτής γίνεται σε αρκετά έργα αρχαίων συγγραφέων . Το νόμισμα εικονίζει το Διόνυσο ή ένα Σιληνό με μακριά γενειάδα και κόμη, που κρατά κάνθαρο, και είναι καθισμένος ανάστροφα πάνω σ' έναν ημίονο. Ορισμένοι επιστήμονες πιστεύουν ότι το χαριτωμένο αυτό θέμα εμπνέεται από κάποιο ξεχασμένο μύθο σχετικό με το Διόνυσο, ενώ οι περισσότεροι υποστηρίζουν ότι  παρουσιάζει απλώς ένα από τα αποτελέσματα της υπέρμετρης χρήσης του κρασιού.

Με τη σύντομη περιδιάβαση μας στο χώρο της νομισματικής, διαπιστώσαμε τον πλούτο και την ποικιλία των αμπελουργικών-οινολογικών παραστάσεων που συναντώνται στα νομίσματα. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με την υψηλή αισθητική πολλών από τα νομίσματα αυτά, αποδεικνύει τη μεγάλη σημασία που είχαν το αμπέλι και το κρασί στη ζωή των αρχαίων Ελλήνων.

Ειρήνη Μαραθάκη

Τετράδραχμο που παριστάνει το Διόνυσο στη ράχη ενός από τα ιερά του ζώα. Η χαρακτή επιγραφή ΜΕΝΔΑΙΟΝ επιβεβαιώνει ότι το νόμισμα κόπηκε στη Μένδη. 430 π.Χ.