Περί Σπονδών και Βωμών των Ελλήνων στην αρχαιότητα

 

Η Σπονδή, η έκχυση δηλαδή των Σπονδικών υγρών στον Βωμό, στην Πυρά, στο έδαφος, στη θάλασσα, στους ποταμούς, στις λίμνες, στα δένδρα, είναι αναπόσπαστη Ιερή πράξη της Ελληνικής Λατρείας.

Σπονδή σε νόμισμα του Σελινούντα της Μ Ελλάδας

Η Σπονδή είναι από μόνη της μια ύψιστη λατρευτική πράξη, με την οποία προσφέρουμε το καλύτερο μέρος τού εαυτού μας, σπένδοντας τον σεβασμό μας στην επικοινωνία με το Θείο. Με την Σπονδή επικυρώνουμε το λόγο μας, τις ευχές μας, τις πράξεις μας. Όπως δεν μπορούμε να ξαναβάλουμε πίσω τα Σπονδικά υγρά, ούτως δεν μπορεί ν' αναιρεθεί και ο λόγος μας. Είναι Ιερός δεσμός πού ενώνει τούς ανθρώπους με το Θείον. Ότι χύνεται δεν γυρίζει πίσω.

Ο Όμηρος αναφέρει σπονδές πριν την κατάκλιση και ο Ησίοδος κατά το πρωινό και δειλινό.
Τα Σπονδικά υγρά μπορεί να είναι Ύδωρ, Μέλι, Έλαιο και Οίνος κατά την σειρά πού μας παραδίδει ο Εμπεδοκλής, αρώματα, γάλα, χυμοί φρούτων.

Πομπηία - Ιερείς τις Ίσιδος εκτελούν σπονδή 

Η Σπονδή πού κυριαρχεί βεβαίως στην επικοινωνία μας με τις θεές και τούς θεούς είναι αυτή τού ερυθρού Οίνου, μιμούμενοι το Νέκταρ των Θεών.
«Είπε η Θεά και τράπεζαν γεμάτην Αμβροσίαν του θέτει και άμα κόκκινο Νέκταρ τού συγκερνάει.»
Οδύσσεια Ε, ( 92-94 )

Ο ερυθρός Οίνος είναι σύμβολο της θυσίας, της νεότητος, της αιωνιότητος, της Ιεράς Μέθης.

Οι Σπονδές γίνονται από οινοχόη, σκύφο (κύπελλο), κρατήρα (πού συμβολίζει το όλον, τον δεσμό μιας ομάδας, μιας κοινότητας, μιας πόλης, μιας χώρας), δέπας (ποτήρι). Τά σκεύη των Σπονδών τα διατηρούμε συνεχώς καθαρά και η χρήση τους είναι μόνο για τον Ιερό σκοπό.

Είδη αγγείων που χρησιμοποιούνται σε Σπονδή 

Πλην των Οινοσπονδών έχουμε και τις άοινες ή νηφάλιες πού αναλόγως τού υγρού πού χρησιμοποιούμε καλούνται μελίσπονδα, υδρόσπονδα, ελαιόσπονδα κ.τ.λ.

Άοινες Σπονδές εκχύουμε στους Ήρωες, στη Μνημοσύνη, στις Μούσες, στις Ευμενίδες, στην Ουράνια Αφροδίτη, στις Νύμφες, στην Αυγή, στην Σελήνη, στον Ήλιο.

Aναθηματικός κάνθαρος με σκηνές τελετουργικού κυνηγίου (;) 250 - 200 π.Χ.

Κατά την Σπονδή το υγρό χύνεται σιγά-σιγά από το Ιερό σκεύος, χωρίς να προηγηθεί πόση από εμάς. Μετά το πέρας της τελετής ο Οίνος πού έχει απομείνει μοιράζεται μ' ευφρόσυνη διάθεση στους συμμετέχοντες για ν' ακολουθήσει γιορτή.

• Στους Χθονίους θεούς, στους Προγόνους και στους νεκρούς μας προσφέρουμε Χοές.
• Κατά τις Χοές τα υγρά χύνονται με απότομη και γρήγορη ανατροπή τού Ιερού σκεύους.
• Για τα Ιερά σκεύη των Χοών ισχύει ότι και για τα σκεύη των Σπονδών.
• Στις Χοές χύνουμε τα υγρά στο χώμα, τύμβο, σε άνοιγμα μικρού κοιλώματος στο έδαφος.
• Τις προσφορές των Χοών δεν τις καταναλώνουμε.
• Μια νεκρική Χοή μάς διασώζει ο Όμηρος Στην Οδύσσεια, όταν ο Οδυσσέας προσέρχεται ως ικέτης στους νεκρούς, την οποία έχυσε σε λάκκο.

« Μέλι, γάλα, γλυκό κρασί και νερό και στο τέλος τα ράντισε με κριθάλευρο»
Κ 518-526 & Λ 26-34

Αγορά των Αθηνών, αναπαράσταση του Piet de Jong. ζωγραφικής σε αγγείο με νεκρική σπονδή 

Στους νεκρούς μας κάνουμε τρίσπονδες Χοές με μέλι, γάλα και κρασί.
Στους Όρκους ο Οίνος πού σπένδουμε δεν καταναλώνεται. Αδειάζουμε όλο τον Οίνο και στο τέλος σπάμε το σκεύος. Το σπάσιμο τού σκεύους επισφραγίζει το αναπόδραστο τού Όρκου.

Μαινάδα μετά θύρσου τελεί σπονδή

Τέμενος βωμός τε θυήεις

Το πρώτο και πιο σημαντικό φυσικό στοιχείο της Ελληνικής λατρείας είναι ο βωμός χωρίς τον οποίο δύσκολα υφίσταται λατρεία[1]. Ο βωμός αποτελεί την θεμελίωση της αναγνώρισης του θείου και την απόδοση λατρείας σε αυτό εκ μέρους του ανθρώπου σε έναν συγκεκριμένο τόπο.

Δεν ταυτίζεται αναγκαστικά με το ιερό, το οποίο μπορεί να είναι ένα δέντρο, μια πηγή, ή ο ίδιος ο τόπος, όμως η απόδοση λατρείας σε αυτό πραγματοποιείται μέσω του βωμού. Ο βωμός στην πραγματικότητα είναι η πύλη που φτιάχνει ο άνθρωπος ώστε να επικοινωνήσει με το θείο και γι' αυτό λαμβάνει και ο ίδιος ο βωμός τον χαρακτήρα του ιερού[2].

Ο βωμός του Αγοραίου Διός του 4ου αι π.Χ. Αρχαία Αγορά Αθηνών 

Αν και αποτέλεσμα ανθρώπινης δραστηριότητας, ο βωμός μετά την καθιέρωση του, δεν ανήκει πια αποκλειστικά στον κόσμο των ανθρώπων, αλλά αποτελεί μια γέφυρα που συνδέει τον κόσμο αυτό με τον κόσμο των Θεών. Μεταφορικά θα λέγαμε πως είναι μια γέφυρα από την γη στον Όλυμπο, δηλαδή από τα ανθρώπινα πεδία στα θεϊκά.

Ζωγραφική σε αγγείο. - Εταίρα εκτελεί σπονδή σε βωμό -Τέλη του 6ου αι. π.Χ.

Συχνά έχουμε αναφορές πως τον βωμό τον καθιερώνει η ίδια η θεότητα, ή κάποιος ήρωας[3], ή επιφανής άνθρωπος. Στην πρώτη περίπτωση πρέπει να αναγνωρίσουμε στα περιστατικά Θεοφάνεια στον τρόπο εύρεσης και καθιέρωσης του ιερού μέρους, στις άλλες δύο επεδράμουν οι εγγενείς ικανότητες ιδιαιτέρων ανθρώπων και το μέρος αναγνωρίζεται ως ιερό. Σε κάθε περίπτωση ο βωμός μετά την καθιέρωσή του παραμένει αμετακίνητος[4]. Είναι πια το θεμέλιο της γέφυρας και αν μετακινηθεί αυτή θα χαθεί.
Έτσι γνωρίζουμε από την αρχαιολογία, πολλά παραδείγματα όπου ο ίδιος ο ναός ή άλλα κτήρια του ιερού μεταβάλουν την χωροταξική τους θέση, ενώ ο βωμός παραμένει πάντα στην αρχική που καθιερώθηκε[5].

Πομπηία -Θεότητα και βωμός σε επίτοιχο ζωγραφική απόδοση 

Οι βωμοί δύναται να κατηγοριοποιηθούν ανάλογα με τον τύπο λατρείας, σε τρεις μεγάλες κατηγορίες: οικιακούς[6], ιερών, και πολιτειακούς[7], ανάλογα με τον τύπο των προσφορών σε αιματηρούς, εμπύρους ή άπυρους, αναίμακτους, ανάλογα με το πεδίο, σε χθόνιους, ολυμπίους ή για τους νεκρούς [8], όπου σε κάθε μια από αυτές τις περιπτώσεις έχουμε σημαντικές διαφοροποιήσεις στα χαρακτηριστικά τους είτε εξωτερικά είτε εσωτερικά[9].

Συνήθως οι βωμοί είναι αφιερωμένοι σε συγκεκριμένη θεότητα[10], συχνά και σε ομάδα θεών σχετιζόμενων μεταξύ τους (εικόνα 5) ενώ δεν είναι και σπάνιες οι περιπτώσεις βωμών αφιερωμένων στους Ολυμπίους γενικά ή στο Πάνθεον[11].

Τεχνικά ο βωμός μπορεί να ποικίλει σε υλικό κατασκευής ή σε σχήμα και μέγεθος[12] αν και για πρακτικούς λόγους προτιμάται κάποιο φυσικό υλικό με αντοχή, συνήθως πέτρωμα και το τραπεζοειδές σχήμα, όχι μόνο γιατί εξυπηρετεί καλύτερα τις εργασίες που τελούνται πάνω στον βωμό (απόθεση προσφορών, άναμμα φωτιάς και ψήσιμο θυσιαζόμενων μερών), αλλά και γιατί συμβολικά υπενθυμίζει την μυθική κατάσταση κατά την οποία οι άνθρωποι ήταν ομοτράπεζοι των θεών[13]. Επίσης συνηθίζεται να υπάρχει στο πάνω μέρος του βωμού, στο κέντρο, κοίλωμα με εγκοπή - η εσχαρίς - όπου τοποθετείται το σκεύος - το επίπυρον - πάνω στο οποίο καίει η πυρά (εικόνα 8).

 Οι λαμβάνοντες μέρος στην τελετή στέκονται κυκλικά γύρω από τον βωμό - ειδικά σε περιπτώσεις ακραίων, ή αγροτικών ιερών - ή και αμφιθεατρικά ειδικά όταν έχουμε και τέμενος - ναό το οποίο τοποθετείται μπροστά από τον βωμό πολλές φορές εφαπτόμενο με αυτόν.
Ο βωμός γίνεται να είναι και περαιτέρω ανυψωμένος με κλίμακες δημιουργώντας έτσι θέσεις για τους ιερείς (πρόθεσις). Ο προσανατολισμός του, σχετίζεται με τον Ναό και συνήθως είναι ανατολικομεσημβρινός ( Α - Βωμός - είσοδος Ναού - Δ ).

Τέλος πολύ βασικό για την λατρεία σε σχέση με τον βωμό, είναι η στάση μας έναντι αυτού.
Ο βωμός πρέπει να συντηρείται σε καλή κατάσταση και να μένει αμόλυντος αφού και το παραμικρό μίασμα θα κόψει αυτόν τον δεσμό με το θείο καθιστώντας αυτόν ανενεργό, ένα απλό κατασκεύασμα χωρίς θρησκευτική λειτουργία.
Σε τέτοια περίπτωση ο βωμός μπορεί να επανέλθει στην πρότερη κατάσταση μόνο μετά την επιτυχή τέλεση καθαρμού, για την οποία όμως απαιτείται η δράση ανθρώπων ιδιαιτέρων ικανοτήτων[14]. Για τον λόγο αυτό πρέπει να είμαστε κατάλληλα προετοιμασμένοι και προσεχτικοί όταν προσερχόμαστε στον χώρο του βωμού.

Παραπομπές

[1] Και από μόνη της η φράση «υπέρ βωμών και εστιών» είναι ικανή για να δείξει την ύψιστη σημασία την οποία έχουν οι βωμοί για την ελληνική κοινωνία. Σκηνές λατρείας σε βωμούς (Εικόνα 1)  Από την παλαιότητα μάλιστα των ευρημάτων - όπως την τελευταία χρονολόγηση του βωμού στο Λύκαιον όρος σε 5000 χρόνια από σήμερα - μπορούμε να πούμε πως τα πρώτα στοιχεία που έχουμε για Ολύμπια λατρεία συνδυάζονται με την ύπαρξη βωμού (επίσης νεολιθικοί βωμοί και μυκηναϊκοί με επιγραφές στην γραμμική Β')

[2] Έτσι η ιερότητα του βωμού προστατεύει π.χ. τους ικέτες μόλις τον ακουμπήσουν. Βλ. Περίπτωση Κυλώνειου άγους.
[3] Ομοίως για το τέμενος ή ναό.
[4] Walter Burkert «Αρχαία Ελληνική Θρησκεία» (Αθήνα),1993. Αυτό βέβαια δεν ισχύει απόλυτα για τους οικιακούς βωμίσκους της οικογενειακής λατρείας, όπως επίσης και για τις περιπτώσεις βωμών σε κτήρια της πολιτείας - όχι ιερά - όπου ο βωμός σχετίζεται άμεσα με το δημόσιο κτήριο.
[5] Συνήθως ο βωμός καθιερώνεται με την πρώτη θυσία (ή προσφορές) που τελείται σε αυτόν.
[6] Βλ. Περί οικιακών βωμών.
[7] Τα περισσότερα δημόσια κτήρια στην πόλη διέθεταν τον δικό τους βωμό, και μέσα στην αγορά υπήρχε πλήθος πολιτειακών βωμών που συνέδεαν την κοινωνική/πολιτική δραστηριότητα των πολιτών με το θείο.

Επίκλησης τριμελούς οικογένειας που βρίσκεται πάνω σε μικρή αναβάθρα πάνω από λίμνη πιθανά στην θεά Άρτεμη ,όπως δείχνει το άγαλμα που κρατά ραβδί σε αυτό το βουκολικό τοπίο ώς αναφορά δάσους ,το αγαπημένο της θεάς. Διακρίνεται ο βωμός της θεάς δεξιά τις εικόνας .Αριστερά βοσκός ή ιερέας της θεάς έχει δεχτεί τα ζώα που ίσως είναι προσφορά των πιστών ή απλά παρατίθενται φερμένα εδώ για κάποια ίσως θεραπεία τους ή κάτι σχετικό 

[8] Αν και διαδραματίζουν τον ανάλογο ρόλο, στην περίπτωση των υποχθονίων και νεκρών δεν μιλάμε για βωμό και το ρόλο του βωμού αναλαμβάνει ο λάκκος ή βόθρος ή εσχάρα μέσα στην οποία ρίχνονται οι προσφορές.
[9] Λέγοντας εσωτερικά αναφερόμαστε σε εκείνα τα χαρακτηριστικά που αν και βασικά για την λατρεία είναι δύσκολο να τα κατανοήσουμε παρατηρώντας μόνο την εξωτερική τους έκφανση την οποία μελετά η αρχαιολογία. Έτσι σε αυτές τις περιπτώσεις πρέπει να καταφύγουμε στην λογοτεχνία και φιλοσοφία.
[10] Πολύ συχνά γνωρίζουμε σε ποια θεότητα είναι αφιερωμένος ο βωμός από εγχάρακτη επιγραφή πάνω του ή από τον καλλιτεχνικό διάκοσμο (Εικόνα 4)

[11] Ο βωμός των 12 θεών στην Αθηναϊκή αγορά, ο βωμός στο Πάνθεον της Ρώμης.
[12] Χαρακτηριστικά παραδείγματα από τα άκρα του φάσματος των δυνατών διαφοροποιήσεων αποτελούν οι φυσικοί βωμοί που δημιουργούνται από τις αποθέσεις της στάχτης των θυσιαστηρίων όπως ο βωμός του Διός στην Ολυμπία ή στο Λύκαιον (Εικόνα 6) και τα μνημειώδη κατασκευάσματα όπως ο βωμός της Περγάμου (Εικόνα 7) ή αυτός του Ιέρωνος Β' των Συρακουσών.

[13] Ησίοδος «Έργα και Ημέραι» όπου έχουμε και την αρχετυπική περιγραφή της θυσίας με τον Προμηθέα να προετοιμάζει και να εκτελεί. Για μια πολύ εμπεριστατωμένη μελέτη βλ. Jean-Pierre Vernant & Marcel Detienne «La cuisine de sacrifice en pays grec» (Paris), 1979.
[14] Ιστορικό παράδειγμα η περίπτωση του Κυλώνειου άγους όπου οι Αθηναίοι αναγκάστηκαν να φέρουν από την Φαιστό τον ιερέα Επιμενίδη για να καθαρθεί το μίασμα από την πόλη, Μυθικό παράδειγμα το μίασμα των βωμών από το άταφο σώμα του Πολυνείκη στην Αντιγόνη του Σοφοκλή. Καλείται ο ίδιος ο θεός Διόνυσος προστάτης της πόλης για να καθάρει από το μίασμα.

ΤΕΛΟΣ

ΠΗΓΗ -ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ «ΛΑΒΡΥΣ».

.ΕΠΙΚΟΥΡΙΑ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ 

Δείτε ακόμη:

Αυτό το ξέρατε; ~ Bωμολόχος

 

Κρασοπότηρα στην Αρχαία Ελλάδα + Αγγεία του πότου