Ο πράσινος λίθος που «έντυσε» την Αγιά Σοφιά

Πόσοι γνωρίζουν άραγε ότι ο λίθος του χρησιμοποιήθηκε για τη διακόσμηση παλατιών και εκκλησιών ανά τους αιώνες που ξεπέρασαν μάλιστα τα όρια της Ελλάδας, προέρχεται από ένα από τα λατομεία που υπάρχουν στον θεσσαλικό κάμπο και συγκεκριμένα σε αυτό της Χασάμπαλης, λίγα χιλιόμετρα έξω από τη Λάρισα, στην περιοχή του Συκουρίου;

Ο οριτοασβεστίτης ή χασαμπαλιώτικος λίθος, όπως επισημαίνει η...
 αρχαιολόγος της ΙΕ′ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων κ. Στέλλα Κατακούτα, ήταν ο πέμπτος ακριβότερος κατά τον 4ο αιώνα μ.Χ. Ακριβώς επειδή ήταν πολύτιμος λίθος, λόγω υψηλού κόστους, δεν χρησιμοποιούνταν πολύ στη Θεσσαλία. Αντίθετα η όποια χρήση του γινόταν μόνο κατόπιν παραγγελιών, γι’ αυτό και συνδεόταν με κοσμικά και εκκλησιαστικά κτίρια αυτοκρατορικών αυλών.

Ο λίθος του συγκεκριμένου λατομείου χρησιμοποιήθηκε, αν και ελάχιστοι το γνωρίζουν, για τη διακόσμηση του παλατιού του αυτοκράτορα Αδριανού στο Τίβολι, στην Αψίδα του Θριάμβου του Αυτοκράτορα Μάρκου Αυρηλίου, στο ανάκτορο του Γαλερίου Θεσσαλονίκης, σε 64 κίονες της Αγίας Σοφίας, σε πεσσούς που κοσμούν σήμερα την εκκλησία του Αγίου Μάρκου της Βενετίας, στο ανάκτορο του Καρλομάγνου στη Γερμανία, στο Τοπ Καπί στην Κωνσταντινούπολη. Ενώ παραλίγο θα έφθαναν και ως το Λονδίνο κάποιοι κίονες που λαξεύτηκαν για το Αβαείο του Γουέστμινστερ, αλλά μπλοκαρίστηκαν στο σιδηροδρομικό σταθμό της Λάρισας λόγω της κήρυξης του ελληνοτουρκικού πολέμου το 1897.

Από αυτό προκύπτει σύμφωνα με την κ. Κατακούτα ότι η φήμη, το υλικό και η διάρκεια χρήσης αυτών των λατομείων του θεσσαλικού κάμπου, ήταν ιδιαιτέρως γνωστά και ότι τα προτιμούσαν πολύ συχνά για διάφορες σκοπούς.


Στο λατομείο

Το λατομείο της Χασάμπαλης έχει πίσω του ιστορία αιώνων και με αφορμή τη Διεθνή Ημέρα Μουσείων που γιορτάστηκε προχθές στο Διαχρονικό Μουσείο, με πρωτοβουλία των δύο Εφορειών της Λάρισας, της ΙΕ′ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και της 7ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, πραγματοποιήθηκε χθες επίσκεψη στον χώρο και ξενάγηση από τον κ. Βασίλειο Μέλφο, γεωλόγο, λέκτορα του τμήματος Γεωλογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, στην οποία παρακολούθησαν Λαρισαίοι οι οποίοι έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ιστορία του συγκεκριμένου λατομείου.

Ο κ. Μέλφος επισήμανε μεταξύ άλλων ότι ο συγκεκριμένος λίθος ήταν ιδιαίτερα γνωστός για την άριστη ποιότητά του, ήταν σκληρός, άρα δύσκολα λαξευόταν και χρησιμοποιείτο για μεγάλες επιφάνειες. Χρησιμοποιήθηκε κυρίως στα Βυζαντινά και Ρωμαϊκά χρόνια, ενώ λόγω της πολυχρωμίας του το ενδιαφέρον ζωντάνεψε και πάλι στα χρόνια της Αναγέννησης. Εκεί ωστόσο επειδή τον διακινούσαν οι Ιταλοί ονομάστηκε «verde antico»-αρχαίο πράσινο.

Οι πόλεις που χρησιμοποιήθηκε ευρέως ο χασαμπαλιώτικος λίθος ήταν η Ιταλία και η Κωνσταντινούπολη.


Τα λατομεία της Χασάμπαλης

Τα λατομεία της Χασάμπαλης έχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον και όσον αφορά τη χρήση τους λειτούργησαν τα ρωμαϊκά, βυζαντινά και νεότερα χρόνια. Ο πράσινος θεσσαλικός λίθος τους είναι λατυποπαγής και αποτελείται από λατύπες σερπεντινίτη διάφορων διαστάσεων σε πρασινόμαυρο χρώμα με αποστρογγυλεμένα εγκλείσματα λευκού μαρμάρου. Η ιδιόμορφη γεωλογική δομή του και η πολυχρωμία του είχε ως αποτέλεσμα το πέτρωμα να χρησιμοποιηθεί σχεδόν αποκλειστικά στη λάξευση αρχιτεκτονικών μελών, όπως κίονες, για επενδύσεις τοίχων και δαπέδων, για την κατασκευή σαρκοφάγων και μάλιστα για αυτοκράτορες ή μέλη των οικογενειών τους, άμβωνες κ.λπ.

Τα ολόγλυφα γνωστά έργα είναι ελάχιστα, ανάμεσά τους και ο κορμός μικρού αγαλμάτιου που φυλάσσεται στο Μουσείο Λάρισας.

Η τιμή του θεσσαλικού λίθου ήταν αρκετά υψηλή. Σύμφωνα με το διάταγμα «περί τιμών» του αυτοκράτορα Διοκλητιανού, το 301 μ.Χ. ο χασαμπαλιώτικος λίθος καταλαμβάνει την πέμπτη θέση ανάμεσα στα ακριβότερα διακοσμητικά πετρώματα από διάφορες περιοχές της αυτοκρατορίας. Για τον λόγο αυτό απευθυνόταν κυρίως σε άτομα της ανώτερης κοινωνικής τάξης.

Ο λίθος αναφέρεται στις αρχαίες και βυζαντινές πηγές ως «Θετταλή λίθος», «Θεσσαλικός», «Πράσινη Θετταλή λίθος», «Θετταλικός λίθος» αλλά και ως «Αττράκιος λίθος», λόγω λανθασμένης ταύτισης του όρου «Θεσσαλικός» με τον όρο «Ατράκιος», που αναφέρεται στο επίσης διαδεδομένο λευκό μάρμαρο των λατομείων της αρχαίας πόλης του Άτραγα.

Οι φιλολογικές και ιστορικές πηγές δεν διασώζουν κάτι σχετικά με την έναρξη λειτουργίας των λατομείων. Όμως με βάση τα αρχαιολογικά κατάλοιπα αυτή πρέπει να τοποθετηθεί στα πρώιμα ρωμαϊκά χρόνια (1ος αι. π.Χ.-1ος αι. μ.Χ.). Κατά την ανασκαφή του α′ Αρχαίου Θεάτρου Λάρισας βρέθηκαν διακοσμητικά μέλη από χασαμπαλιώτικο λίθο, προερχόμενα από το σκηνικό οικοδόμημα και συνδέονται με την επισκευή του θεάτρου την περίοδο των αυτοκρατόρων Αυγούστου και Τιβερίου. Κατά μία άποψη πιθανόν τα λατομεία ανήκαν στην αυτοκρατορική ιδιοκτησία. Τη ρωμαϊκή περίοδο ο λίθος χρησιμοποιείται στους κίονες των ρωμαϊκών λουτρών στη Σαγαλασσό της Μ. Ασίας, σε ρωμαϊκά κτίσματα στο Canterbury της Μ. Βρετανίας, στην Ανδαλουσία και την Εξτρεμαδούρα της Ισπανίας, σε ρωμαϊκή έπαυλη στην Κνωσό, στο ανάκτορο Γαλερίου Θεσσαλονίκης και αλλού.

Κατά τη βυζαντινή περίοδο, ιδιαίτερα την παλαιοχριστιανική, εντατικοποιείται η λειτουργία των λατομείων. Ο πράσινος λίθος χρησιμοποιήθηκε αποκλειστικά σχεδόν για τη διακόσμηση μιας σειράς εκκλησιαστικών και κοσμικών κτιρίων, τα περισσότερα από τα οποία με κάποιον τρόπο ήταν συνδεδεμένα με το περιβάλλον του Βυζαντινού αυτοκράτορα. Από το γεγονός αυτό συμπεραίνουμε ότι τα λατομεία κατά τα παλαιοχριστιανικά και μεσοβυζαντινά χρόνια, βρίσκονταν μάλλον υπό αυτοκρατορικό έλεγχο. Από την πληθώρα των μνημείων όπου έχει χρησιμοποιηθεί σαφώς ξεχωριστή θέση κατέχει η Αγία Σοφία (64 κίονες, πλάκες δαπέδου, ορθομαρμάρωση). Άλλα μνημεία της Κωνσταντινούπολης είναι: ο ναός του Σέργιου και Βάκχου, ο ναός του Αγίου Πολυεύκτου, οι Μονές Αγίου Ιωάννη και Χώρας. Από μνημεία της Κωνσταντινούπολης μεταφέρθηκαν επί Δ′ Σταυροφορίας οι πεσσοί που κοσμούν σήμερα την εκκλησία του Αγίου Μάρκου Βενετίας. Επίσης άλλα μνημεία του 6ου έως και 10ου αι. μ.Χ. είναι Βασιλική στους Φιλίππους, Βασιλική στη Νέα Αγχίαλο, ο Όσιος Λουκάς Βοιωτίας, ο Άγιος Δημήτριος Θεσσαλονίκης, η Αγία Σοφία και η Αχειροποίητος Θεσσαλονίκης, ο Άγιος Ιωάννης Εφέσου, ο Άγιος Βιτάλιος Ραβέννας, το Dome of the Rock στην Ιερουσαλήμ, τζαμί στην Κόρδοβα της Ισπανίας, το ανάκτορο του Καρλομάγνου στη Γερμανία κ.ά.

Ανάμεσα στον 10ο και 16ο αι. μ.Χ. παρατηρείται μία επαναχρησιμοποίηση αρχιτεκτονικών μελών από χασαμπαλιώτικο λίθο παλαιότερων κτιρίων που έχουν καταστραφεί σε νεότερα που κτίζονται τα χρόνια αυτά στην Ελλάδα, Ιταλία, Αίγυπτο, Κωνσταντινούπολη (όπως στο Τοπ-Καπί) κ.ά.

Κατά τον 20ό αιώνα ο λίθος χρησιμοποιήθηκε για τη διακόσμηση κτιρίων σε Ρωσία, Μ. Βρετανία, Καναδά και Ην. Πολιτείες της Αμερικής.

Άλλα λατομεία του θεσσαλικού κάμπου με ξεχωριστή σημασία είναι ακόμη το λατομείο λευκού μαρμάρου στο Καστρί Αγιάς, στους πρόποδες του Μαυροβουνίου. Το μάρμαρο αυτό χρησιμοποιήθηκε στην κατασκευή του α′ Αρχαίου Θεάτρου της Λάρισας (3ος αι. π.Χ.) αλλά και για αρχαίες στήλες. Το λατομείο μαρμάρου στην περιοχή των Τεμπών, όπου σώζονται τα μέτωπα εξόρυξης και διάσπαρτα ατελείς μονολιθικές κολόνες. Το λατομείο λευκού μαρμάρου της αρχαίας πόλης Άτραγα (στα όρια των νομών Λάρισας-Τρικάλων) με έντονη δραστηριότητα. Από το μάρμαρο αυτό κατασκευάστηκαν μερικές αξιόλογες θεσσαλικές ανάγλυφες επιτύμβιες στήλες του 5ου αι. π.Χ. καθώς και ορισμένα ολόγλυφα έργα.

Να σημειωθεί ότι στο Διαχρονικό Μουσείο Λάρισας για το επόμενο διάστημα θα λειτουργεί τις πρωινές ώρες στο χώρο του φουαγιέ έκθεση η οποία περιλαμβάνει επιλεγμένα αυθεντικά αρχαία και βυζαντινά αντικείμενα από χασαμπαλιώτικο λίθο.

Ελευθερία, Σοφία Ορφανιώτη, http://www.eleftheria.gr



http://www.archaiologia.gr
 

Πράσινος θεσσαλικός λίθος. Τέμενος του Οσμάν Σαχ, Τρίκαλα (φωτ. Β. Μέλφος, «Ο Πράσινος Θεσσαλικός Λίθος»).