Στο DNA των Ανωγειανών το μυστικό για καλή καρδιά

Ορεσίβιοι κάτοικοι της Κρήτης φέρουν μια γενετική παραλλαγή που τους προστατεύει από καρδιαγγειακά νοσήματα. Το εύρημα αναμένεται να οδηγήσει σε νέες θεραπείες.

Ένα δώρο - όχι μόνο χριστουγεννιάτικο αλλά... παντός καιρού (για την ακρίβεια άκρως διαχρονικό αφού φαίνεται να κλείνει μέσα του πολλά και καλά χρόνια ζωής) - έχει χαρίσει η φύση (για την ακρίβεια η εξέλιξη) σε κατοίκους της Κρήτης. Πρόκειται για ένα «δώρο» ανεκτίμητο που κρύβεται στο DNA...
κατοίκων της «κλειστής» περιοχής των Ανωγείων και των γύρω ορεινών χωριών του Μυλοποτάμου και το οποίο τους προσφέρει μια «ασπίδα» ενάντια στα καρδιαγγειακά νοσήματα που αποτελούν κύρια αιτία θανάτου στον σύγχρονο κόσμο μας. 

Η νέα αυτή... κρητική ανακάλυψη που φέρει ελληνικές επιστημονικές υπογραφές και η οποία δημοσιεύθηκε την εβδομάδα που μας πέρασε στην έγκριτη επιθεώρηση «Nature Communications» ελπίζεται ότι στο μέλλον θα χαρίσει καλή... καρδιά πολύ έξω από τα σύνορα της Κρήτης, για την ακρίβεια σε ολόκληρο τον κόσμο, μέσα από θεραπείες που θα έχουν στο επίκεντρό τους το καινούργιο γενετικό εύρημα.

Ποιο είναι όμως αυτό το πολύτιμο γενετικό εύρημα; Αφορά μια σπάνια γονιδιακή μετάλλαξη η οποία αποτελεί «προστάτη» της καρδιάς. Η προστατευτική αυτή μετάλλαξη, η οποία είναι γνωστή ως R19X, είχε πρωτοεντοπιστεί το 2008 στους Αμις (πρόκειται για μια μεγάλη κοινότητα μεννονιτών χριστιανών που κατάγεται από ολλανδούς αποίκους οι οποίοι έφτασαν στις ΗΠΑ κατά τον 18ο αιώνα και ζει απομονωμένη σε μικρές φάρμες, χωρίς ηλεκτρισμό, αυτοκίνητα ή άλλες ανέσεις). Τώρα η νέα δημοσίευση της οποίας ηγήθηκε το Ινστιτούτο Σάνγκερ του Wellcome Trust στη Βρετανία με υπεύθυνη την καθηγήτρια Ελευθερία Ζεγγίνη σε συνεργασία με το Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο και το Κέντρο Υγείας Ανωγείων δείχνει ότι το «προνόμιο» των Αμις δεν είναι τόσο μοναδικό αλλά κρύβεται και στα χωριά της Κρήτης!

Η συγκεκριμένη μελέτη που ονομάζεται MANOLIS (Minoan Isolate) αποτελεί μέρος του μεγαλύτερου προγράμματος HELIC στο οποίο συνεπικεφαλής είναι η κυρία Ζεγγίνη και ο καθηγητής Βιολογίας του Ανθρώπου στο Τμήμα Επιστήμης Διαιτολογίας Διατροφής του Χαροκόπειου Πανεπιστημίου κ. Γ. Δεδούσης (στη μελέτη συνεργάστηκε και η Αλίκη-Ελένη Φαρμάκη, κλινική διαιτολόγος - διατροφολόγος, υποψήφια διδάκτωρ στο Τμήμα Επιστήμης Διαιτολογίας Διατροφής του Χαροκοπείου). Το τόσο όμως κρητικό όνομά της δεν έχει μόνο επιστημονική χροιά αλλά και άκρως συναισθηματική: είναι αφιερωμένη στη μνήμη του Μανώλη Γιαννακάκη, ενός Κρητικού, στενού φίλου της ερευνητικής ομάδας ο οποίος το 2010, σε ηλικία μόλις 32 ετών, έχασε τη ζωή του σε αυτοκινητικό δυστύχημα. 

Το MANOLIS και η «αρχή του ιδρυτή»

Τώρα ο MANOLIS κρατά ζωντανή τη μνήμη του Μανώλη και μαζί της την ελπίδα για καλύτερες θεραπείες ενάντια στα καρδιαγγειακά νοσήματα στο μέλλον. Να πώς η σημαντική αυτή έρευνα πέρασε από τη θεωρία στην πράξη: όπως εξηγεί ο κ. Δεδούσης στο «Βήμα», «στραφήκαμε στους κατοίκους των χωριών του ορεινού Μυλοποτάμου καθώς προέρχονται από λίγους προγόνους και ως εκ τούτου είναι λογικό να παρουσιάζουν γενετική ομοιογένεια - πρόκειται για την αποκαλούμενη στη Γενετική "αρχή του ιδρυτή". Αυτό σημαίνει ότι αν ένας από τους αρχικούς ιδρυτές ενός μικρού πληθυσμού τυγχάνει να φέρει μια σχετικά σπάνια γενετική ποικιλία και ο συγκεκριμένος πληθυσμός απομονωθεί από τους γειτονικούς μεγαλύτερους πληθυσμούς, τότε η ποικιλία αυτή θα εμφανίζεται σε πολύ μεγάλη συχνότητα. Αυτό ακριβώς συνέβη και σε αυτά τα χωριά, στα οποία οι κάτοικοί τους εδώ και πολλές γενεές επιλέγουν συντρόφους από την ίδια περιοχή».

Η κυρία Φαρμάκη σημειώνει ότι υπήρχε και ένα δεύτερο κίνητρο που ώθησε την ερευνητική ομάδα προς αυτά τα χωριά της Κρήτης: «Η Κρήτη ήταν η κοιτίδα της Μεσογειακής Διατροφής με τους κρήτες αγρότες να αποτελούν παράδειγμα μακροζωίας. Ωστόσο, το μεσογειακό πρότυπο εγκαταλείφθηκε με την αύξηση της κατανάλωσης λίπους ζωικής προέλευσης και την υιοθέτηση καπνιστικών συνηθειών καθώς και μειωμένης φυσικής δραστηριότητας».

Η παραλλαγή που εγγυάται την υγεία

Είναι αξιοσημείωτο ότι όπως ανέφεραν στο «Βήμα» οι υπεύθυνοι του Κέντρου Υγείας Ανωγείων που παρακολουθούν από κοντά στην κλινική πράξη τον συγκεκριμένο πληθυσμό «στους κατοίκους της περιοχής ο επιπολασμός παθήσεων όπως η υπέρταση ή ο διαβήτης που σχετίζονται με τη διατροφή και γενικότερα με τον τρόπο ζωής δεν διαφέρει και πολύ από εκείνον άλλων περιοχών της Ελλάδας. Ωστόσο, η φυσική ιστορία του διαβήτη είναι ήπια στην περιοχή. Δεν υπάρχουν ακρωτηριασμοί και οι νεφροπάθειες εξαιτίας της νόσου είναι σχεδόν ανύπαρκτες». Νόσοι λοιπόν ναι, αλλά χωρίς επιπλοκές: ιδού το (ευχάριστο) μυστήριο σε αυτή τη γωνιά της Ελλάδας.

Ετσι η γενετική κλήθηκε να φωτίσει το «μυστηριώδες» φαινόμενο. Οι ερευνητές έλαβαν - με την αμέριστη βοήθεια και συμπαράσταση του επιστημονικού προσωπικού του Κέντρου Υγείας Ανωγείων - δείγματα DNA από περισσότερα από 1.200 άτομα που ζουν στα Ανώγεια και τα γύρω χωριά (Ζωνιανά, Γωνιές, Λιβάδια τα κυριότερα από αυτά). Στη συνέχεια, χρησιμοποίησαν τεχνολογία «σάρωσης» ολόκληρου του γονιδιώματος με κύριο στόχο να εξετάσουν ενδελεχώς περιοχές που φέρουν σχετικώς σπάνιες γονιδιακές παραλλαγές οι οποίες μπορούν να παρέμβουν στη λειτουργία των πρωτεϊνών.

Τι έδειξε αυτός ο εξονυχιστικός γενετικός έλεγχος; Οτι η παραλλαγή R19X, που εντοπίζεται στο γονίδιο APOC3, ήταν πολύ πιο κοινή στον συγκεκριμένο πληθυσμό σε σύγκριση με άλλους ευρωπαϊκούς πληθυσμούς - για την ακρίβεια 40 φορές πιο συχνή! «Η συγκεκριμένη παραλλαγή μειώνει τα επίπεδα τριγλυκεριδίων, ενός τύπου λιπιδίων του αίματος  που "εκτοξεύουν" τον κίνδυνο καρδιοπαθειών ενώ την ίδια στιγμή αυξάνει τα επίπεδα της αποκαλούμενης "καλής χοληστερόλης" (High Density Lipoprotein, HDL) μειώνοντας έτσι τον κίνδυνο προβλημάτων στην καρδιά» εξηγεί η κυρία Ζεγγίνη. Κοινώς με έναν (γενετικό) σμπάρο, δύο (προστατευτικά για την καρδιά) τρυγόνια.

Σε άλλους πληθυσμούς της Ευρώπης η συγκεκριμένη παραλλαγή εντοπίζεται μόλις στο 0,05% των ανθρώπων. Ωστόσο στη μελέτη MANOLIS ήταν παρούσα στο 2% του δείγματος. Θα έλεγε κάποιος, και εύλογα, ότι και ένα ποσοστό της τάξεως του 2% είναι μικρό. Πράγματι είναι, όπως παραδέχεται η ελληνίδα καθηγήτρια του Ινστιτούτου Σάνγκερ. «Ωστόσο», τονίζει, «ευελπιστούμε ότι μέσα και από άλλες τέτοιες συνεχιζόμενες γενετικές μελέτες θα φέρουμε στο φως αντίστοιχους γενετικούς παράγοντες που θα συμπληρώσουν το "παζλ" της... κρητικής υπεροχής χαρίζοντας στο μέλλον ένα προνόμιο σε όλο τον κόσμο». 

Φάρος για νέες θεραπείες

Ποιο είναι αυτό το προνόμιο; Θεραπείες για εκατομμύρια ασθενείς. Σύμφωνα με τη δρα Ιωάννα Ταχμαζίδου, πρώτη συγγραφέα της νέας μελέτης από το Ινστιτούτο Σάνγκερ, «το γονίδιο APOC3 αφορά όλους τους πληθυσμούς. Αυτού του τύπου οι μελέτες οι οποίες δείχνουν μεταξύ άλλων τη σημασία διερεύνησης τέτοιων απομονωμένων πληθυσμών, μπορούν να δώσουν ώθηση στην ανάπτυξη νέων θεραπειών ενάντια στα καρδιαγγειακά και τα μεταβολικά νοσήματα».

Οι ερευνητές εκτιμούν ότι για να γίνει η θεωρία (κλινική) πράξη ένας καλός στόχος θα ήταν το γονίδιο APOC3 και η αναστολή της δράσης της πρωτεΐνης για την οποία αυτό κωδικοποιεί. Μάλιστα, ήδη μια τέτοια θεραπευτική προσέγγιση έχει δοκιμαστεί σε μοντέλα ζώων αλλά και σε μικρή κλινική δοκιμή φάσης Ι σε ανθρώπους από ειδικούς της αμερικανικής φαρμακευτικής εταιρείας ΙSIS με έδρα στο Σαν Ντιέγκο. Οπως αναφέρεται σε σχετική δημοσίευση που έγινε τον περασμένο Μάρτιο στο επιστημονικό έντυπο «Circulation Research», η επιλεκτική αναστολή της δράσης της πρωτεΐνης APOC3 με πειραματικές φαρμακευτικές ουσίες μείωσε τα επίπεδα τριγλυκεριδίων τόσο στα ζώα (ποντίκια, αρουραίους, πιθήκους) όσο και σε υγιείς εθελοντές χωρίς να εμφανιστούν παρενέργειες όπως η ηπατοτοξικότητα.

Φαίνεται ότι το γονίδιο ΑΡΟC3 που έρχεται - και πάλι - στο προσκήνιο μέσα από τη μελέτη της Κρήτης μπορεί να βρεθεί στο... φαρμακευτικό προσκήνιο στα χρόνια που έρχονται προς όφελος πολλών ανθρώπων. Από την «καρδιά» της Κρήτης λοιπόν, τον Ψηλορείτη, καλά (μελλοντικά) νέα για την καρδιά όλων μας...


Θ. Τσώλη / Το Βημα